Мавродеaс Ставрос (2019), ‘Гипотеза финансиализации в марксизме: шаг вперед или ложный путь?’, Вопросы политической экономии No 1/2019 год

Мавродеaс Ставрос
Гипотеза финансиализации в марксизме: шаг вперед или ложный путь? Гипотеза финансиализации — популярная тема в современной радикальной политической экономии. Гипотеза утверждает, что капитализм в настоящее время вступил в новый этап, когда денежный капитал сферы обращения доминирует во всем кругообороте капитала, сдерживая производственный. Более смелые версии
гипотезы доказывают, что денежный капитал становится полностью независимым от производительного (поскольку он может напрямую использовать труд через ростовщичество) и он переопределяет другие доли капитала в соответствии с его прерогативами. В статье утверждается, что гипотеза финансиализации – это ложный путь для марксистского анализа. Он искажает современные процессы в капитализме и, в частности, не понимает функции фиктивного капитала периоды продолжительного кризиса и стагнации. Более того, он деформирует марксистский экономический анализ, принимая посткейнсианские аргументы, которые приводят к отказу от теории стоимости и связанной с ней теории денег. В статье утверждается, что классический марксистский экономический анализ имеет лучшую объяснительную силу, чем гипотеза финансиализации, и таким образом может более реалистично охватывать изменения, происходящие в современном капитализме

Вопросы политической экономии, № 1/2019

https://disk.yandex.ru/i/DCYz-tTDopY0mg

http://interpolitec.su/

Advertisement

Book Review: D.McNeill, ‘Fetishism and the Theory of Value’

Desmond McNeill, Fetishism and the Theory of Value: Reassessing Marx in the 21st Century. Palgrave Macmillan, 2021; 341 pp., ISBN 978-3-030-56122-2, £89.18 (hardcover).

Reviewed by: Stavros D. Mavroudeas, Department of Social Policy, Panteion University, Greece.

COMPETITION & CHANGE, September 2021,

https://doi.org/10.1177/10245294211039671

hhttps://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/10245294211039671?journalCode=ccha

This book offers a thorough and compelling analysis of the significance of the notion of fetishism for Marxist Political Economy. In contrast to Dobb’s (1979: 11) argument that the theories of fetishism and alienation belong to the Marxist theory of ideology, McNeill argues that they are sine qua non parts of the qualitative aspect of Marx’s Labour Theory of Value (LTV). This is a correct claim that the author proves convincingly, even though McNeill tends to downplay the quantitative aspect by stating that this was of no concern to Marx. Marxist Political Economy engages with both dimensions.

The broader framework within which the author conducts his analysis is the accurate thesis that the Marxist perspective remains relevant in the 21^st century. The current crises and turmoil of the capitalist economy, the blatant failure of mainstream economics and the subsequent revival of interest in Marxian Political Economy attest to this.

The first part of the book examines the development of the notion of fetishism in Marx’s works, from an initial journalistic metaphor to a fully developed scientific concept. This analysis is extended in Part II where McNeill rigorously establishes the generic category of commodity fetishism and then its relationship to other forms of fetishism (money, capital and interest-bearing capital). He bolsters his exposition with a meticulous and accurate juxtaposition of Marx’s dialectical approach with that of Ricardo and Samuel Bailey (a critic of Ricardo and precursor of the Marginalist theory) regarding the nature of value. He accurately pinpoints Marx’s fundamental difference with both, namely his consideration of value as a social rather than a natural phenomenon. McNeill also juxtaposes Marx’s materialist dialectics with Hegel’s idealist dialectics. These two parts constitute the backbone of the book and offer original contributions to Marxist Political Economy.

Part III goes into slippery grounds as McNeill argues that value would be better understood through linguistics and reflects on the advantages and disadvantages of structuralist Marxism by considering the works of Althusser (whom he characterizes as a not serious structuralist), Levi-Strauss (a non-Marxist structuralist) and Godelier (a promising synthesizer of both of them). McNeill argues that Structuralism, despite its limitations, presents advantages for a social understanding of value and for conceiving of commodity as a sign. This is a rather problematic part of the book. Structuralism and his alter-ego, post-Structuralism (with whom he shares overt and covert linkages and similar deficiencies) fail to comprehend materialist dialectics and end up with an unproductive juxtaposition of structure with agent; unable to comprehend both and their interrelationship. Furthermore, making value a sign overemphasizes idealistically the social character of value and obliterates its physical dimension. This perspective – as notoriously exemplified by Baudrillard – opens the floodgates to post-Modernism and the subsequent dissolution of the LTV into an idealistic form-without-content analysis. On the contrary, for Marx, the social dimension of value does not extinguish its physical dimension. Value is the expenditure of human labour. But this expenditure is recognized, represented and renumerated according to the predominant social relations. In his discussion of Aristotle’s famous conundrum, Marx makes clear his position, which is also extremely realistic. McNeill does not recognize these well-known, contemporary problems.

Part IV continues into more slippery grounds as the author challenges Marx’s emphasis solely on production and considers also exchange and consumption as social relations and praises the contributions of Baudrillard and Bourdieu. This is a well-trodden path by the so-called use-value or culturalist theories of consumption. Their main argument is that Marx, by prioritising production, neglected use-value and hence the social determination of what is to be produced and what is to be consumed and by whom. Therefore, they placed their emphasis on value-form and especially in the social construction of use-value. This resulted in a failure (Fine, 2002; Mavroudeas, 2012). Their emphasis on the value-form neglects its quantitative, dynamic and historical dimensions and substitutes the qualitative for the quantitative. Hence, these theories fail to comprehend capitalist commodity production and to distinguish between productive and final consumption. Moreover, they inversed Marx’s logic. Instead of the combination of use-value and exchange-value to determine productive forces, class and power, it is the other way around. As a result, class and power become external referents through which is explained the pattern of uniformity and distinction in consumption. This inversion is based on a more general inversion of Marx’s logic: commodity and money become the central categories, thus displacing labour and value. The final stop for these theories was the post-Modernist quagmire. Last but not the least, Rosdolsky (1977) has accurately refuted the argument that Marx failed to theorize use-value. Confronting these problems, McNeill’s presentation remains ambivalent.

Part V critically assesses recent Marx-inspired literature regarding (a) nature and environment and (b) financialisation. Regarding the first, McNeill offers a meticulous presentation of the relevant literature. A problematic aspect of his analysis is his acceptance of Harvey’s idea of ‘accumulation by dispossession’. This notion, which constitutes the foundation of Harvey’s New Imperialism thesis, is totally misguided. Essentially, it equates capitalism with pre-capitalist systems and disregards one basic differentiae specificae of the former: namely that it is a system not based on violent expropriation of the surplus product but on the appropriation of surplus-value through the labour-market and production-process nexus. Consequently, Harvey’s New Imperialism equates pre-capitalist empires (which operated through military conquer) with capitalist economic imperialism (which operates through non-violent value transfers). This is not to deny that violent forces exist especially in international relations. But it means that it plays second fiddle to the basic capitalist norm, which is international economic exploitation. The same holds for nature and imperialist extractivism.

Similar problems characterize McNeil’s analysis of financialization. He again offers a very meticulous review of the relevant literature, but when confronted with the issue of exploitation, the answers provided are not fully convincing. I have argued (Mavroudeas and Papadatos, 2018) that the contemporary buzzword of financialization constitutes a blind alley for political-economic analysis. Setting aside a few approaches (e.g. Fine), it leads to an erroneous understanding of the role of the financial system in capitalism and, ultimately, to a Keynesian dichotomization of the bourgeoisie into two separate classes (the financial rentier and the industrialist); which is both unrealistic and against Marx. These problems are expounded in the case of the so-called ‘financial expropriation’, which identifies a second circuit of exploitation (apart from surplus-value extraction) through usury. In this vein, the financial rentier exploits not only the workers but other classes (and capitalists) as well and their revenue does not come from a redistribution of surplus-value but also through usurious extraction. The financialization approach follows, to a great extent, Harvey’s misguided idea of ‘accumulation by dispossession’ and identifies capitalism with pre-capitalist forms of exploitation. McNeill fails to identify these problems and moreover is ambivalent on whether finance is productive or not; something vehemently and justifiably denied by both Classical and Marxist Political Economy. His probe that risk may be a source of surplus-value and profit is utterly problematic. Risk, as the source of profi,t is a very problematic neo-classical theory. Its masquerading, through the ‘financialisation of everyday life’, as a source of profit leads to the dissolution of labour into a component of capital, as Bryan et al. (2009) suggest.

Despite these issues, this book is a commendable endeavour to prove the timeliness of Marxism (and especially its LTV) and offers an original analysis of the economic significance of fetishism. The book is well written and presents a rich and multifaceted alternative to the barren and simplistic analyses of mainstream economics. It is well worth reading.

References

Bryan D, Martin R and Rafferty M (2009) Financialization and Marx: Giving Labor and Capital a Financial Makeover. Review of Radical Political Economics 41(4): 458-472.

Dobb M (1979) Introduction to Marx K. A Contribution to the Critique of Political Economy. Moscow: International Publishers.

Fine B (2002) The World of Consumption. London: Routledge.

Mavroudeas S (2012) The Limits of Regulation: A Critical Analysis of Capitalist Development. Cheltenham: Edward Elgar.

Mavroudeas S and Papadatos F (2018) Is the Financialisation Hypothesis a theoretical blind alley?. World Review of Political Economy 9(4): 451-476.

Rosdolsky R (1977) The Making of Marx’s Capital. London: Pluto.

«Η Πολιτική Οικονομία του covid-19 & οι επιπτώσεις της πανδημίας σε επιλεγμένες ευρωπαϊκές χώρες» – Στ.Μαυρουδέας & Χρ.Παρασκευοπούλου

Κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις ΤΟΠΟΣ ο συλλογικός τόμος «Πανδημία COVID-19 και οι σύγχρονες απειλές στη δημόσια υγεία» που επιμελήθηκαν επιστημονικά οι Ηλίας Κονδύλης, αναπληρωτής καθηγητής Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας – Πολιτικής της Υγείας στο Τμήμα Ιατρικής του ΑΠΘ, και Αλέξης Μπένος, ομότιμος καθηγητής Υγιεινής – Κοινωνικής Ιατρικής στο ΑΠΘ.

Στον συλλογικό τόμο εμπεριέχεται κεφάλαιο με τίτλο «Η Πολιτική Οικονομία του covid-19 & οι επιπτώσεις της πανδημίας σε επιλεγμένες ευρωπαϊκές χώρες» από τους Στ.Μαυρουδέα & Χρ.Παρασκευοπούλου.

Τα θέματα που διαπραγματεύεται το κεφάλαιο αυτό είναι τα ακόλουθα.

Η πανδημία covid-19 συμβαδίζει με μία απότομη και βαθιά οικονομική κρίση. Πρόκειται για κανονική οικονομική κρίση – και όχι για απλή ύφεση όπως διατείνονται τα Κυρίαρχα Οικονομικά, καθώς τόσο το ποσοτικό βάθος της (διψήφια ετήσια μείωση του ΑΕΠ, μεγάλη απαξίωση κεφαλαίου, αύξηση της ανεργίας κλπ.) όσο και οι ποιοτικές πλευρές της (αλλαγές στην διαδικασία εργασίας, στις διεθνείς αλυσίδες αξίας, στους κοινωνικο-πολιτικούς συσχετισμούς κλπ.) το αποδεικνύουν. Εύστοχα η Μαρξιστική Πολιτική Οικονομία τη χαρακτηρίζει ως μία διπλή κρίση: υγειονομική και οικονομική.

Ένα πρώτο ερώτημα είναι η σειρά αιτιότητας μεταξύ των δύο πλευρών αυτής της διπλής κρίσης. Τα σημερινά Κυρίαρχα Οικονομικά – αλλά και τα Ετερόδοξα Οικονομικά υποστηρίζουν ότι η υγειονομική κρίση αποτελεί ένα αναπάντεχο γεγονός (μαύρος κύκνος) που διατάραξε εξωγενώς την οικονομία. Συνεπώς, υποστηρίζουν ότι η υγειονομική κρίση προκαλεί την οικονομική.. Αντιθέτως και πολύ πιο ρεαλιστικά, η Μαρξιστική Πολιτική Οικονομία δείχνει ότι η σημερινή πανδημία αποτελεί την αφορμή για την έκρηξη προϋπαρχόντων προβλημάτων της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Συνοπτικά, η προκληθείσα από την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους κρίση του 2008 δεν επιλύθηκε ουσιαστικά καθώς το αστικό σύστημα απέτρεψε – με τη χρήση τόσο επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής όσο και ανορθόδοξης νομισματικής πολιτικής (ποσοτική χαλάρωση) – την αναγκαία απαξίωση κεφαλαίου (απαιτούμενες μαζικές χρεωκοπίες). Έτσι, μετά την κρίση του 2008 το καπιταλιστικό σύστημα πέρασε νέες επαναλαμβανόμενες υφέσεις και συνολικά η συσσώρευση κεφαλαίου παρέμεινε σε εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα. Ήδη, πριν την εκδήλωση της πανδημίας βασικοί πρόδρομοι δείκτες (ιδιαίτερα αυτοί που αναφέρονται στον βιομηχανικό τομέα) έδειχναν σημεία ισχυρής κάμψης. Μάλιστα από τον Φεβρουάριο του 2020 διαπιστώνεται ότι η αμερικανική οικονομία έμπαινε σε ύφεση.

Ένα δεύτερο ερώτημα είναι εάν η υγειονομική κρίση είναι ανεξάρτητη από το κοινωνικο-οικονομικό σύστημα. Δηλαδή εάν όντως αποτελεί εξωγενή παράγοντα. Και πάλι τα Κυρίαρχα Οικονομικά υποστηρίζουν τη θέση αυτή. Αντιθέτως, όπως θα δειχθεί στην επόμενη ενότητα, το καπιταλιστικό σύστημα είναι σήμερα πιο επιρρεπές στην πρόκληση υγειονομικών κρίσεων με τη μορφή «αναδυόμενων επιδημιών», που με τη σειρά τους επιδρούν καταλυτικά στην οικονομία. Ένα τρίτο ερώτημα, που θα εξεταστεί είναι η οικονομική επίπτωση αυτής της διπλής κρίσης. Και στο σημείο αυτό αρχικά τουλάχιστον τα Κυρίαρχα Οικονομικά υποστήριξαν ότι θα υπάρξει μία γρήγορη και ισχυρή ανάκαμψη που θα αναπληρώσει τις απώλειες της κρίσης (V-shaped recovery). Πολύ σύντομα όμως, αναγκάστηκαν να αναθεωρήσουν αυτές τις αισιόδοξες προβλέψεις. Η Μαρξιστική Πολιτική Οικονομία υποστήριξε ότι η όποια ανάκαμψη υπάρξει θα είναι ασθενική ενώ ακόμη και η πιθανότητα της τελμάτωσης (L-shaped recovery) δεν αποκλείεται. Στις μεθεπόμενες ενότητες παρουσιάζεται ένα δείγμα έξι επιλεγμένων ευρωπαϊκών οικονομιών (Ελλάδα, Γερμανία, Ισπανία, Ιταλία, Πορτογαλία και Γαλλία) και δείχνονται τόσο οι βαθιές επιπτώσεις της κρίσης όσο και οι αρνητικές προοπτικές για το μέλλον. Ιδιαίτερα, διαψεύδονται οι κυβερνητικές εκτιμήσεις για μονοψήφια ύφεση στην Ελλάδα για το 2020 και υποστηρίζεται ότι αυτή θα ξεπεράσει αισθητά το 10%.

Στον συλλογικό τόμο συμμετέχουν με κείμενα τους οι Valentina Gallo, Howard Waitzkin, Απόστολος Βεΐζης, Δημήτρης Κιβωτίδης, Ηλίας Κονδύλης, Χρήστος Λάσκος, Σταύρος Μαυρουδέας, Αλέξης Μπένος, Δημήτρης Παπαμιχαήλ, Χριστίνα Παρασκευοπούλου, Μαρία Πετμεζίδου, Φίλιππος Ταραντίλης.

Στόχος της έκδοσης είναι, έναν χρόνο μετά την εμφάνιση της πανδημίας, να αποτελέσει μια πρώτη προσπάθεια αποτίμησης αυτής της σύγχρονης παγκόσμιας περιπέτειας. Η κριτική ανάλυση των αιτίων της πανδημίας, η επιδημιολογική αποτίμηση της εξέλιξής της, η περιγραφή της αντιμετώπισής της ως πρωταρχικού κινδύνου της δημόσιας υγείας, η πολιτική ελέγχου της διασποράς του ιού, η διαχείριση της νοσηρότητας και της περίθαλψης των κρουσμάτων και γενικά η πολιτική υγείας για την αντιμετώπισή της αποτελούν σημαντικά πεδία της έρευνας.

«Η Πολιτική Οικονομία των νεοσυντηρητικών αναδιαρθρώσεων στην Ανώτατη Εκπαίδευση» – Στ. Μαυρουδέας, ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ Νο.12, καλοκαίρι 2020

ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ

Νο.12, καλοκαίρι 2020

 

«Η Πολιτική Οικονομία των νεοσυντηρητικών αναδιαρθρώσεων

στην Ανώτατη Εκπαίδευση»

 

Σταύρος Μαυρουδέας

 

Πάντειο Πανεπιστήμιο

Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής

 

 

 

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

 

Το πανεπιστήμιο είναι ένας ειδικός θεσμός του καπιταλιστικού συστήματος. Έχει δυναμικό χαρακτήρα, δηλαδή μεταλλάσεται. Οι μεταλλάξεις του συνδέονται με τα στάδια εξέλιξης του καπιταλιστικού συστήματος. Διακρίνονται τρεις «εποχές» του πανεπιστημίου (ερασμιακό, δημόσιο-κρατικό, επιχειρηματικό) που αντιστοιχούν σε τρία διαδοχικά στάδια του καπιταλιστικού συστήματος (ελεύθερος ανταγωνισμός, μονοπωλιακό στάδιο, νέο στάδιο μετά το 1973). Οι τρεις αυτές «εποχές» του πανεπιστημίου διαφέρουν όσον αφορά την σύνδεση μεταξύ της ιδεολογικής, της κατανεμητικής και της παραγωγικής λειτουργίας του. Το επιχειρηματικό πανεπιστήμιο χαρακτηρίζεται από την άμεση υπαγωγή της επιστήμης στο κεφάλαιο και την μαζική εμφάνιση μισθωτής εργασίας στο εσωτερικό του (που αποτελεί αντικείμενο εξαγωγής υπεραξίας). Έχει μία πυραμιδοειδή διάρθρωση απαρτιζόμενο από τρεις βασικές κατηγορίες ιδρυμάτων με διαφοροποιημένες λειτουργίες. Η Αριστερά πρέπει να αντιπαρατεθεί στο επιχειρηματικό πανεπιστήμιο στη βάση ενός προγράμματος σύνδεσης διεκδικήσεων με τον κόσμο της εργασίας.

 

 

Ι. Μία νέα εποχή για το πανεπιστήμιο

 

Σήμερα είναι προφανές ότι το πανεπιστήμιο κατά την διάρκεια των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών έχει διεθνώς μεταλλαχθεί δραματικά. Τα στοιχεία είναι πάμπολλα και αδιάψευστα. Μετατροπή της παλαιότερης κολλεγιακής (με την έννοια του συμβουλίου ομοτίμων) δομής σε μία άλλη που προσιδιάζει περισσότερο σε επιχείρηση. Άμεση εμπορευματοποίηση της διδασκαλίας και της έρευνας και η αυξανόμενη ευθεία σύνδεση με επιχειρηματικά συμφέροντα και σκοπιμότητες. Αυξανόμενη οικονομική εξάρτηση από επιχειρηματικές δραστηριότητες έναντι της παλαιότερης κρατικής χρηματοδότησης. Πολλαπλασιασμός των ιδιωτικών μορφών ΑΕΙ. Εξάπλωση της μισθωτής εργασίας στο εσωτερικό του πανεπιστημίου και εμφάνιση πολλών νέων κοινωνικών ομάδων στο εσωτερικό του. Τα προαναφερθέντα είναι μόνο μερικά από τα νέα στοιχεία που έχουν εμφανισθεί.

Οι μεταλλάξεις αυτές εκδηλώνονται με πολλαπλές μορφές και ταχύτητες σε διαφορετικές χώρες. Κάποιες από αυτές (π.χ. η έμφαση στην έρευνα που συνδέεται με την βιομηχανία) εμφανίζονται αρκετά παλιότερα σε ορισμένες χώρες (π.χ. στις ΗΠΑ ήδη από τον Μεσοπόλεμο και με αυξανόμενη ένταση κατά τον 2^ο Π.Π. και μετά με τον Ψυχρό Πόλεμο). Όμως, όλες οι εμπειρικές μελέτες συντείνουν ότι είναι κατά την διάρκεια των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών (και ιδιαίτερα μετά την παγκόσμια καπιταλιστική κρίση του 1973) που οι μετασχηματισμοί αυτοί γενικεύονται και αποκτούν τον χαρακτήρα ένα κυρίαρχου προτύπου –με βάση το αγγλο-σαξωνικό υπόδειγμα. Το τελευταίο τείνει να επιβληθεί, με την προώθηση του από ισχυρά διεθνή κέντρα, σχεδόν ομοιόμορφα παντού.

Μέσα στην Αριστερά και ιδιαίτερα στο Μαρξιστικό ρεύμα της, η συζήτηση γύρω από αυτό τον μετασχηματισμό ξεκίνησε νωρίς. Άλλωστε η σημαντική βαρύτητα στο εσωτερικό της του φοιτητικού και πανεπιστημιακού στοιχείου μέτρησε καθοριστικά. Όμως, τουλάχιστον στη Δύση, η συζήτηση αυτή δεν μπόρεσε να συγκεφαλαιωθεί σε ένα αποτελεσματικό πολιτικό πρόγραμμα πάλης και συνεπώς δεν μπόρεσε να αποτρέψει τον μετασχηματισμό του πανεπιστημίου και την συνακόλουθη διάλυση του φοιτητικού και πανεπιστημιακού κινήματος, έτσι όπως αυτό είχε συγκροτηθεί και ανδρωθεί με τα κινήματα του 1968.

Στην αρχή η συζήτηση αυτή δεν μπόρεσε να διακρίνει τον βαθύ δομικό χαρακτήρα του επερχόμενου μετασχηματισμού και θεώρησε ότι ήταν απλά μία νέα συγκυριακή και βραχύβια πολιτική. Σε αυτή την αστοχία συνέβαλε ιδιαίτερα η δημοφιλής τότε – και αλήστου μνήμης σήμερα – Αλτουσεριανή ανοησία περί πανεπιστημίου-ιδεολογικού μηχανισμού του κράτους που υποτιμούσε πλήρως τον οικονομικό ρόλο του πανεπιστημίου. Σε ένα πιο σοβαρό επίπεδο, η αντίληψη περί συγκυριακής πολιτικής εκφράσθηκε με τις απόψεις που υποστηρίζουν ότι είναι ο διευθυντισμός (managerialism) που εκπορεύεται από το νεοφιλελεύθερο Νέο Δημόσιο Μάνατζμεντ που υπαγορεύει τις αλλαγές αυτές (π.χ. Chandler, Barry & Clark (2002), Winter (2009)).

Σταδιακά όμως έγινε προφανές ότι ο μετασχηματισμός του πανεπιστημίου έχει δομικό και μακροχρόνιο χαρακτήρα. Έτσι, στον αντίποδα της προαναφερθείσας αντίληψης, διατυπώθηκαν μία σειρά αναλύσεις που αποσκοπούν να εντοπίσουν αυτή την δομική αλλαγή. Έχουν προταθεί διάφοροι ορισμοί αυτής τη νέας μορφής πανεπιστημίου. Οι βασικότεροι είναι: ακαδημαϊκός καπιταλισμός [academic capitalism] (Slaughter & Leslie (1997), Cantwell & Kauppinen (2014), Münch (2014); Slaughter & Rhoades (2004), Jessop (2017)), πανεπιστήμιο-επιχείρηση [enterprise university] (Marginson & Considine (2000), Ditton (2009)) και επιχειρηματικό πανεπιστήμιο [entrepreneurial university] (Clark (1998), Μαυρουδέας (1997, 2005)).

Υπάρχουν πάρα πολλά κοινά στοιχεία μεταξύ των προαναφερθεισών προσεγγίσεων δομικού μετασχηματισμού του πανεπιστημίου. Όμως υπάρχουν και σημαντικές αναλυτικές, μεθοδολογικές και εν τέλει πολιτικές διαφορές. Ξεκινώντας από τον ίδιο τον ορισμό, ο όρος «ακαδημαϊκός καπιταλισμός» υπονοεί ότι προηγουμένως το πανεπιστήμιο δεν αποτελούσε τμήμα της λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήματος* θέση εξόχως εσφαλμένη. Επίσης, ο όρος «πανεπιστήμιο-επιχείρηση» εστιάζει μυωπικά σε ορισμένες μόνο – και όχι απαραίτητα πλειοψηφικές – λειτουργίες του επιχειρηματικού πανεπιστημίου και παραγνωρίζει τις ευρύτερες διαστάσεις του. Αντίθετα, ο όρος «επιχειρηματικό πανεπιστήμιο» τονίζει ακριβέστερα τον συνολικό χαρακτήρα της νέας αυτής εποχής του (αστικού) πανεπιστημίου.

Η ανάλυση που ακολουθεί απορρέει από τις δύο προηγούμενες (Μαυρουδέας (1997, 2005)) και επανεξετάζει βασικά στοιχεία τους καθώς επίσης και προσθέτει αρκετά νεότερα, ιδιαίτερα σε σχέση με την ελληνική περίπτωση.

 

ΙΙ. Περιοδολόγηση του καπιταλισμού και εποχές του πανεπιστημίου

 

Μία βασική ειδοποιός διαφορά της ανάλυσης του «Οι Τρεις εποχές του Πανεπιστημίου» (Μαυρουδέας (2005)) είναι ότι συνδέει την διάκριση σταδίων (εποχών) του πανεπιστήμιου με αντίστοιχα στάδια (περιόδους) του καπιταλισμού. Η θέση αυτή προκύπτει από τις ακόλουθες πραγματολογικές διαπιστώσεις.

Πρώτον, το πανεπιστήμιο γεννιέται με τον καπιταλισμό. Προκύπτει από τον σύνθετο τεχνικό χαρακτήρα της καπιταλιστικής διαδικασίας παραγωγής (σε αντίθεση με τους απλοϊκότερους και στενά εξαρτημένους από την φύση αντίστοιχους των προκαπιταλιστικών διαδικασιών) και την αποξένωση των μέσων παραγωγής (και των τεχνικών γνώσεων για τον σχεδιασμό και την λειτουργία τους) από τους εργάτες (Μαυρουδέας (2006)). Αυτός είναι ο λόγος της συγκρότησης του πανεπιστημίου ως πεδίου επιστημονικής γνώσης αλλά και ως θεσμού διακριτού από την παραγωγή. Η διαπίστωση αυτή δεν επηρεάζεται από το ότι οι πρώτες πανεπιστημιακές σχολές αφορούσαν κυρίως παραγωγή διοικητικού προσωπικού για το κράτος και ελεύθερων επαγγελματιών. Σε όλες τις βασικές καπιταλιστικές χώρες πολύ σύντομα ο ρόλος του πανεπιστημίου ήταν και η παραγωγή τεχνολογικής καινοτομίας.

Δεύτερον, το καπιταλιστικό σύστημα εξελίσσεται περνώντας μέσα από διακριτά στάδια, δηλαδή περιόδους με διαφορετική «εσωτερική αρχιτεκτονική» του οικοδομήματος του. Ένα από τα σημαντικότερα αναλυτικά προτερήματα της Μαρξιστικής ανάλυσης είναι η έμφαση που δίνει στη μελέτη της θεωρίας των σταδίων του καπιταλισμού.

Τρίτον, το πανεπιστήμιο και η γνώση ως παραγωγική δύναμη παίζει καθοριστικό ρόλο στους μετασχηματισμούς και στα στάδια εξέλιξης του καπιταλιστικού συστήματος. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές στα προηγμένα στάδια.

Τέταρτον, οι μετασχηματισμοί του καπιταλισμού συνδέονται με μετασχηματισμούς του τρόπου λειτουργίας του πανεπιστημίου.

 

Μεθοδολογία περιοδολόγησης του καπιταλισμού

Με βάση τα παραπάνω, στις «Τρεις Εποχές του Πανεπιστημίου» (όπως και αλλού, π.χ. Ιωαννίδης & Μαυρουδέας (2000), Ioannides & Mavroudeas (2003)) προτάθηκε μία θεωρία και ανάλυση περιοδολόγησης του καπιταλισμού που παραμένει βάσιμη μέχρι σήμερα. Συνοπτικά, η περιοδολόγηση του καπιταλισμού διεξάγεται στο επίπεδο του κοινωνικού τρόπου παραγωγής και μέσα στα πλαίσια της γενικής θεωρίας του. Κάθε ταξικός τρόπος παραγωγής συγκροτείται πάνω σε ένα σύνολο ταξικών σχέσεων παραγωγής, οι οποίες συνδέονται με τις έμμεσα μόνο ταξικά-επηρεαζόμενες δυνάμεις παραγωγής. Οι τρόποι παραγωγής διακρίνονται ανάλογα με τις θεμελιακές σχέσεις κατοχής και ελέγχου της κοινωνικής παραγωγής μεταξύ παραγουσών και μη-παραγουσών τάξεων. Τα στάδια σε κάθε τρόπο παραγωγής βασίζονται στους μετασχηματισμούς και στους προκύπτοντες ειδικούς τύπους των βασικών σχέσεων κατοχής και ελέγχου. Συνεπώς, το κριτήριο περιοδολόγησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής είναι οι μετασχηματισμοί στις διαδικασίες παραγωγής και ιδιοποίησης υπεραξίας. Αυτοί αφορούν κατ’ εξοχήν, αλλά όχι μόνο, την σφαίρα της παραγωγής και την αντίθεση κεφάλαιο-εργασία σε αυτήν. Επιπλέον, επειδή ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής συγκροτείται ως ένα σύστημα ανεξάρτητων ιδιωτικών κεφαλαίων σε ανταγωνισμό μεταξύ τους, οι διαδικασίες εξαγωγής υπεραξίας τροποποιούνται μέσα από τις διαδικασίες κοινωνικοποίησης της παραγωγής. Δηλαδή, η θεμελιακή σχέση του (η σχέση εκμετάλλευσης της μισθωτής εργασίας στην παραγωγή και η αντίθεση κεφαλαίου-εργασίας) εκφράζεται και τροποποιείται στην ανταλλαγή μέσω του ανταγωνισμού μεταξύ κεφαλαίων. Η ταξική πάλη είναι παρούσα σε όλο το εύρος του πεδίου αυτού και είναι αυτή που πυροδοτεί τόσο μετασχηματισμούς του συστήματος όσο και την ανατροπή του. Οι πολιτικές μορφές είναι απότοκοι, με σχετικούς βαθμούς ελευθερίας, των μετασχηματισμών της σχέσης-κεφάλαιο.

Οι μετασχηματισμοί στις διαδικασίες παραγωγής και ιδιοποίησης υπεραξίας βασίζονται, κατ’ αρχήν, σε αλλαγές στην διαδικασία εργασίας και αποτελούν νέους συνδυασμούς σχετικής και απόλυτης υπεραξίας.

Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να διακρίνουμε, κατά σειρά σημασίας, τις εξής βασικές κατηγορίες σχέσεων που διαφοροποιούν τα διάφορα στάδια του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής:

1) Διαδικασία παραγωγής/εργασίας

2) Διαδικασία κοινωνικοποίησης της παραγωγής

α. Διαδικασίες ανταγωνισμού (ενδοκλαδική και διακλαδική διάσταση, τάσεις που επηρεάζουν την συγκέντρωση και συγκεντροποίηση της παραγωγής κλπ.)

β. Χρηματοπιστωτικό σύστημα

γ. Οικονομικές λειτουργίες του κράτους

3) Διαδικασίες διανομής εισοδήματος (μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας και μεταξύ μερίδων του κεφαλαίου)

4) Μορφές εκδήλωσης των οικονομικών κρίσεων: η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους λόγω ανόδου της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου αποτελεί την αιτία των κρισιακών τάσεων αλλά η μορφή εκδήλωσης τους εξαρτάται από ιστορικά συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.

5) Μορφές πολιτικής διαμεσολάβησης

6) Διεθνές σύστημα: ο ιμπεριαλισμός (δηλαδή ο διεθνής μηχανισμός οικονομικής εκμετάλλευσης που υποστηρίζεται από πολιτικο-στρατιωτικά μέσα) αποτελεί τον τρόπο με τον οποίο διαχρονικά ο καπιταλισμός οργανώνει το διεθνές σύστημα του. Επομένως, δεν είναι χαρακτηριστικό μόνο του μονοπωλιακού σταδίου αλλά γενικότερη σχέση. Ο χαρακτήρας του ιμπεριαλισμού μετασχηματίζεται από στάδιο σε στάδιο.

 

Από αυτή την θεωρία περιοδολόγησης προκύπτουν τα ακόλουθα στάδια:

(α) καπιταλισμός του ελεύθερου ανταγωνισμού (μέχρι τα τέλη του 19^ου αι.)

(β) μονοπωλιακός καπιταλισμός υποδιαιρούμενους σε: 1) μονοπωλιακή φάση (κρίση του 1929 – 2^ος Π.Π) και 2) κρατικο-μονοπωλιακή φάση (τέλος 2^ου Π.Π – κρίση του 1973).

(γ) μετά την κρίση του 1973 ανοίγει ένα νέο στάδιο.

 

Το σημερινό στάδιο

Η συζήτηση για ένα νέο στάδιο του καπιταλισμού που ξεκίνησε μετά την κρίση του 1973 είναι εξαιρετικά εκτεταμένη. Οι δημοφιλέστερες εκδοχές της το ταυτίζουν είτε με το νεοφιλελευθερισμό είτε με την παγκοσμιοποίηση είτε με την χρηματιστικοποίηση. Συνήθως, μετακινούνται από την πρώτη προς την δεύτερη και την τρίτη εκδοχή και πλέον σε συνδυασμούς τους (νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, παγκοσμιοποιημένη χρηματιστικοποίηση κλπ.). Οι φευγαλέες αυτές μεταλλάξεις προκύπτουν λόγω της απουσίας συνεκτικής θεωρίας περιοδολόγησης. Πλέον, ιδιαίτερα τα ρεύματα του Δυτικού Μαρξισμού, άγονται και φέρονται από περιστασιακές «μόδες». Ο Νεοφιλελευθερισμός είναι ένα σημαντικό ρεύμα που καθοδήγησε κύματα καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης (ιδιαίτερα από το 1980 μέχρι τις αρχές του 21^ου αι.) αλλά έχει πλέον σαφώς ξεπεραστεί (ήδη από την παγκόσμια κρίση του 2008). Η παγκοσμιοποίηση διακήρυξε εσφαλμένα το τέλος της εθνικής οικονομίας και των ιμπεριαλιστικών συγκρούσεων. Πράγματι, ιδιαίτερα από τα τέλη του 1990 αυξήθηκε ραγδαία η διεθνοποίηση του κεφαλαίου, χωρίς όμως αυτό να σηματοδοτεί το τέλος της εθνικής οικονομίας και των ιμπεριαλιστικών συγκρούσεων. Σήμερα μάλιστα τα τελευταία επιστρέφουν ακόμη πιο έντονα (Mavroudeas (2019)). Επιπλέον, φάσεις αύξουσας διεθνοποίησης του κεφαλαίου έχουν υπάρξει και στο παρελθόν («πρώτη παγκοσμιοποίηση» στα μέσα του 19^ου αι.) χωρίς να αποτελούν ιδιαίτερο στάδιο. Τέλος, η «μόδα» της χρηματιστικοποίησης παραγνωρίζει ότι η εξάπλωση του πλασματικού κεφαλαίου είναι μία διαδικασία που υπάρχει πάντα τον καπιταλισμό και που ήταν και σε άλλες ιστορικές περιόδους σημαντική. Σε καμία περίπτωση όμως δεν αποτελεί ένα νέο στάδιο ή ακόμη και ένα νέο καπιταλισμό (Mavroudeas & Papadatos (2018)).

Παραμερίζοντας το πρόβλημα της ονοματολογίας, το νέο στάδιο που βρίσκεται εν εξελίξει μετά την κρίση του 1973 έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά.

1) Στη Διαδικασία παραγωγής γενικεύεται η χρήση ευλύγιστων μορφών εργασίας υποβοηθούμενων σε μεγάλο βαθμό από την χρήση πληροφορικής (αν και η εφαρμογή της είναι σημαντικότερη σε δραστηριότητες της κυκλοφορίας παρά αυτές της παραγωγής) με αποτέλεσμα την ενίσχυση του διευθυντικού ελέγχου, την αύξηση του ποσοστού εκμετάλλευσης και σημαντικές οικονομίες στην χρήση σταθερού κεφαλαίου. Όμως, η ευελιξία της εργασίας δεν οδηγεί σε μία τάση αποειδίκευσης αλλά σε ένα σύνθετο τοπίο όπου άλλοι τύποι εργασίας αποειδικεύονται άλλοι επανειδικεύονται, υπερειδικεύονται ή πολυ-ειδικεύονται. Ακόμη όλοι αυτοί οι τύποι εργασίας αποτελούν πλέον συνδυασμούς χειρωνακτικής-διανοητικής εργασίας. Επιπλέον, μέσω της ευελιξίας της εργασίας ενισχύονται ξανά μετά από αρκετό καιρό οι διαδικασίες εξαγωγής απόλυτης υπεραξίας καθώς δίνεται η δυνατότητα αύξησης του πραγματικού χρόνου εργασίας πέραν του 8ώρου.

2) Διαδικασία κοινωνικοποίησης της παραγωγής:

α. Διαδικασίες ανταγωνισμού: Τα πολυκλαδικά μονοπώλια αποκτούν ιδιαίτερα βαρύνοντα ρόλο. Υπάρχει μία αντιφατική τόνωση των τάσεων συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου. Ενώ υπό την πίεση της κρίσης το μέγεθος της μέσης επιχείρησης έχει περιορισθεί, υπάρχει μία σημαντική αύξηση της βαρύτητας του σταθερού κεφαλαίου (τόσο λόγω της μείωσης του μεριδίου των μισθών όσο και λόγω του κόστους της εισαγωγής νέων τεχνολογιών). Από την άλλη πλευρά, η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου αυξάνει μέσω διαδοχικών κυμάτων ενοποιήσεων και εξαγορών, που συνδυάζεται όμως με την ταυτόχρονη αύξηση των υπεργολαβιών: συγκεντροποιούνται οι νευραλγικές δραστηριοτήτες ενώ δίνονται ως υπεργολαβίες οι δευτερεύουσας σημασίας και πάντα υπό τον έλεγχο της κεντρικής επιχείρησης. Συνεπώς, ακόμη και στους κλάδους που οι υπεργολαβίες οδηγούν σε αύξηση του αριθμού των λειτουργούντων επιχειρήσεων, οι περισσότερες είναι εξαρτημένες ουσιαστικά από τις κεντρικές επιχειρήσεις.

β. Χρηματοπιστωτικό σύστημα: Ενισχύεται ο ρόλος του πιστωτικού χρήματος και εμφανίζονται νέες μορφές χρήματος (ηλεκτρονικό κλπ.). Αναδιαρθρώνεται το χρηματοπιστωτικό σύστημα προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης του ρόλου των χρηματιστηρίων (Αγγλοσαξωνικό μοντέλο) σε βάρος των τραπεζών (Ιαπωνο-γερμανικό μοντέλο). Επίσης το τραπεζικό σύστημα μετακινείται από τις παραδοσιακές δραστηριότητες του (καταθέσεις και δάνεια) σε νέες δραστηριότητες χρηματο-οικονομικής διαμεσολάβησης (αμοιβαία κεφάλαια, ομόλογα κλπ.).

γ. Οικονομικές λειτουργίες του κράτους: Αντίθετα με τις νεοφιλελεύθερες δοξασίες το κράτος δεν αποσύρεται αλλά αποκτά νέο ρόλο. Εγκαταλείπει μερικές οικονομικές δραστηριότητες στα ιδιωτικά κεφάλαια (ιδιωτικοποιήσεις) και υιοθετεί ιδιωτικο-οικονομικά κριτήρια λειτουργίας για τις εναπομένουσες κρατικές επιχειρήσεις (αυξάνοντας έτσι τον βαθμό εκμετάλλευσης για ένα τμήμα της εργατικής τάξης που παρέμεινε σχετικά προστατευόμενο το προηγούμενο χρονικό διάστημα). Πολλές λειτουργίες του απο-πολιτικοποιούνται και γίνονται μη-υπόλογες σε δημόσιο έλεγχο (π.χ. ανεξάρτητες Κεντρικές Τράπεζες). Ιδιαίτερα μετά την εξάντληση του Νεοφιλελευθερισμού, το καπιταλιστικό κράτος επανέρχεται ξανά με σοσιαλφιλελεύθερες μορφές ως «κράτος-επιτελείο».

3) Διαδικασίες διανομής εισοδήματος: Βασικό χαρακτηριστικό είναι η συστηματική μείωση του μεριδίου των μισθών. Επιδιώκεται να διατηρηθεί σταθερό εάν όχι να μειωθεί το κοινωνικό τμήμα της αξίας της εργασιακής δύναμης.

4) Μορφές κρίσης: Οι κρίσεις υπερσυσσώρευσης λόγω πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους εκφράζονται ολοένα και συχνότερα ως χρηματοπιστωτικές, εμπορικές και δημοσιονομικές κρίσεις.

5) Μορφές πολιτικής διαμεσολάβησης: Κρίση των μαζικών κομμάτων και στροφή προς χαλαρότερους πολιτικούς σχηματισμούς στην βάση επιμέρους συμφερόντων και ομάδων πίεσης. Καθοριστικός πολιτικός ρόλος των ΜΜΕ.

6) Διεθνές σύστημα: Κυριαρχεί η διεθνοποίηση του παραγωγικού κεφαλαίου και η αύξουσα σημασία των πολυεθνικών πολυκλαδικών μονοπωλίων. Αυτό για μία περίοδο συμβάδιζε με την εκτεταμένη απορρύθμιση των διεθνών κεφαλαιακών κινήσεων και την ενίσχυση περιφερειακών ολοκληρώσεων. Όμως η τάση αυτή πλέον φαίνεται να αναστρέφεται.

 

Η σχέση-πανεπιστήμιο

Η δεύτερη βασική ειδοποιός διαφορά της ανάλυσης του «Οι Τρεις εποχές του Πανεπιστημίου» είναι ότι ορίζει την σχέση-πανεπιστήμιο (κατ’ αναλογία της σχέσης-κεφάλαιο αλλά προφανώς όχι ισότιμα αλλά σαν παρελκόμενο της προηγούμενης) σαν θεμελιακό στοιχείο της συγκρότησης του καπιταλισμού.

Στον καπιταλισμό η κοινωνική εμπειρία και θεωρία συγκροτείται ως επιστήμη και η καλλιέργεια της τελευταίας είναι υπόθεση μίας διακριτής, από την κοινωνική παραγωγή, διαδικασίας: του πανεπιστημίου. Αυτή η τοπολογική μετάσταση διευκολύνει ώστε τα εκάστοτε κυρίαρχα πρότυπα επιστήμης να αποσυνδέονται από τις ταξικές τους ορίζουσες και να εμφανίζονται ως ταξικά ουδέτερα.

Συνεπώς, η σχέση-πανεπιστήμιο (ο τρόπος συσχέτισης επιστήμης (πανεπιστημίου) και παραγωγής) είναι υποσύνολο της σχέσης-κεφάλαιο ακριβώς γιατί είναι ειδική σχέση του καπιταλισμού. Ως θεσμός της αστικής κοινωνίας το πανεπιστήμιο αναπαράγει τις κυρίαρχες κοινωνικές σχέσεις. Έχει ιδιαίτερη σημασία όχι τόσο στην πρωτογενή διαμόρφωση της θεμελιακής σχέσης, δηλαδή της σχέσης-κεφάλαιο (αυτή συγκροτείται πρώτα και κύρια μέσα στην άμεση διαδικασία παραγωγής), όσο στην οργάνωση βασικών προϋποθέσεων και απαιτήσεων της. Εκτός από την οργάνωση και διαμόρφωση της επιστήμης, το πανεπιστήμιο επιδρά και σε μία σημαντική δευτερεύουσα σχέση του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας: την σχέση διανοητικής-χειρωνακτικής εργασίας.

Σκοπός του πανεπιστημίου, στα πλαίσια της αναπαραγωγής εκ μέρους του των κυρίαρχων κοινωνικών σχέσεων, είναι η παραγωγή και μετάδοση των θεωρητικών-γνωσιακών και παραγωγικών προαπαιτήσεων του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Στόχος του είναι η παραγωγή αυτών των τμημάτων της διανοητικής εργασίας ή των συνδυασμών διανοητικής-χειρωνακτικής εργασίας που απαιτούν επιστημονική συγκρότηση. Συνεπώς το πανεπιστήμιο προετοιμάζει και διαμορφώνει ένα σημαντικό τμήμα των παραγωγικών δυνάμεων και του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας: πρόκειται για τον παραγωγικό και τον κατανεμητικό ρόλο του. Το πανεπιστήμιο δεν αρκείται μόνο στον δεύτερο γιατί δεν διαμορφώνει μόνο άτομα έτσι ώστε να επιτελέσουν παραγωγικά και αναπαραγωγικά καθήκοντα, αλλά επιτελεί και τον πρώτο γιατί παράγει επιστήμη και παραγωγικές εφαρμογές, δηλαδή συνδέεται – άλλοτε έμμεσα και άλλοτε πιο άμεσα – με την παραγωγική διαδικασία καθ’ εαυτή. Επιπρόσθετα, επιτελεί και τον ιδεολογικό ρόλο, δηλαδή οργανώνει την ιδεολογική νομιμοποίηση της αστικής κοινωνίας. Η λειτουργία και η σχετική βαρύτητα καθενός από τους ρόλους αυτούς διαφοροποιείται από «εποχή» σε «εποχή».

 

 

ΙΙΙ. Οι τρεις εποχές του πανεπιστημίου

 

Το Πανεπιστήμιο περνά από τρεις διακριτές «εποχές»: από το Ερασμιακό πανεπιστήμιο των πρώτων αστικών χρόνων (κοινότητα επιστημόνων, σχέσεις μαθητείας, αποστασιοποίηση από άμεσο κρατικό και εν γένει εξωπανεπιστημιακό έλεγχο) στο Δημόσιο-κρατικό πανεπιστήμιο (κρατική οργάνωση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης) και σήμερα στο Επιχειρηματικό πανεπιστήμιο.

Στις δύο πρώτες «εποχές» η υπαγωγή της επιστήμης στις ανάγκες της κεφαλαιοκρατικής κερδοφορίας (δηλαδή η σχέση-πανεπιστήμιο) ήταν έμμεση και τυπική. Αντιθέτως, αυτό που διαφοροποιεί ριζικά την τρίτη «εποχή» είναι η ουσιαστική πλέον και άμεση υπαγωγή της επιστήμης στις ανάγκες του κεφαλαίου.

Στο Ερασμιακό πανεπιστήμιο η σχέση-πανεπιστήμιο οργανωνόταν και αποσκοπούσε στην ιδεολογική κυρίως λειτουργία. Η επιστήμη σε αυτό το στάδιο δεν είχε αναπτυχθεί πλήρως σε παραγωγική δύναμη. Σύμφωνα με την παραδοσιακή φιλελεύθερη αστική παράδοση, το πανεπιστήμιο αποτελούσε «ελεύθερο έδαφος» από τον ενδεχόμενο αυταρχισμό της πολιτικής εξουσίας όσο και από επιμέρους, ιδιοτελή ιδιωτικά συμφέροντα, αφιερωμένο στην ελεύθερη, ακώλυτη επιστημονική έρευνα και στην εκπαίδευση με σκοπό το γενικό καλό. Οι βασικές επαγγελματικές κατηγορίες που παρήγαγε ήταν κυρίως ελεύθεροι επαγγελματίες και κρατικά στελέχη (γιατροί, δικηγόροι κλπ.). Αυτό απηχούσε εν μέρει το γεγονός ότι στα πρώτα βήματα της ανάπτυξης του (δυτικού κυρίως) καπιταλισμού η διαχείριση της πολιτικής εξουσίας δεν γινόταν άμεσα από την αστική τάξη αλλά από μία σειρά ενδιάμεσες τάξεις και στρώματα. Ταυτόχρονα όμως η μεσο-αστική τάξη διατηρούσε την πρωτοκαθεδρία καθώς και την αυτονομία της κουλτούρας απέναντι σε κρατικές ή ατομικές επιχειρηματικές επιταγές. Επομένως το πανεπιστήμιο παρήγαγε κυρίως την ιδεολογική ηγεμονία της αστικής τάξης (ιδεολογική λειτουργία) και δευτερευόντως κάποιες επαγγελματικές κατηγορίες (κατανεμητική λειτουργία) οι οποίες όμως ήταν εκτός του χώρου της παραγωγής (και της εργασίας) και κυρίως στον χώρο της αναπαραγωγής. Από τις βασικές σχολές του Ερασμιακού πανεπιστημίου, η Φιλοσοφική και η Νομική αντιστοιχούσαν κυρίως στην πρώτη λειτουργία ενώ η Ιατρική στην δεύτερη. Η παραγωγική λειτουργία του Ερασμιακού πανεπιστήμιου ήταν ασήμαντη ή ανύπαρκτη (π.χ. οι τεχνολογικές καινοτομίες του 18^ου και 19^ου αι. δεν προήλθαν από τα πανεπιστήμια αλλά από την διαδικασία της παραγωγής και τις συνδεόμενες με αυτήν σχολές μαθητείας). Επιπλέον το Ερασμιακό πανεπιστήμιο παρέμεινε, κατά βάση, ένα κλειστό «αριστοκρατικό» πανεπιστήμιο. Η αντίθεση κεφαλαίου-εργασίας εκφραζόταν μόνον εξ αποστάσεως μέσα στο πανεπιστήμιο, ιδιαίτερα με την μορφή της θεωρητικής αντιπαράθεσης (επιστήμονες που υποστήριζαν τον κόσμο της εργασίας, δηλαδή αποτελούσαν «ταξικούς αποστάτες»). Το Ερασμιακό πανεπιστήμιο αντιστοιχούσε στο στάδιο του καπιταλισμού του ελεύθερου ανταγωνισμού.

Το Δημόσιο-κρατικό πανεπιστήμιο υπάγεται στενότερα οργανωτικά στο κράτος και διαμορφώνεται ως τρίτη βαθμίδα του εκπαιδευτικού συστήματος. Αντιστοιχούσε, στο στάδιο του μονοπωλιακού καπιταλισμού, όπου η αναπαραγωγή του συστήματος αφορούσε ολοένα και περισσότερο το κράτος (ως συλλογικό κεφαλαιοκράτη). Εάν στο Ερασμιακό πανεπιστήμιο η παρέμβαση της πολιτικής εξουσίας περιοριζόταν στην θεσμοθέτηση της πανεπιστημιακής ελευθερίας και των ορίων της, στο δημόσιο-κρατικό πανεπιστήμιο το πλαίσιο οργάνωσης, λειτουργίας (και ιδιαίτερα χρηματοδότησης και αναπαραγωγής) του ακαδημαϊκού συστήματος ρυθμιζόταν πολύ πιο άμεσα. Το κράτος αναλάμβανε πλέον άμεσα την ευθύνη λειτουργίας του πανεπιστημίου και φυσικά διαμεσολαβούσε πολύ πιο στενά την λειτουργική εξυπηρέτηση, εκ μέρους του πρώτου, των αναγκών της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης. Ταυτόχρονα ο κατανεμητικός ρόλος του πανεπιστημίου απόκτησε αυξανόμενη σημασία. Η δημιουργία πανεπιστημιακών σχολών που εκπαίδευαν μηχανικούς και τεχνικούς είναι χαρακτηριστική. Ταυτόχρονα το δημόσιο-κρατικό πανεπιστήμιο ήταν ένα μαζικό πανεπιστήμιο, ανοιχτό πλέον και στους γόνους άλλων – πέραν της αστικής – κοινωνικών τάξεων. Στον βαθμό που οι επιστημονικές κατηγορίες που παρήγαγε το δημόσιο-κρατικό πανεπιστήμιο έπαιρναν ελευθερο-επαγγελματική μορφή λειτουργούσε και ως μηχανισμός κοινωνικής ανέλιξης. Όμως ήδη πλέον, σημαντικές μερίδες αποφοίτων κατευθύνονται προς την άμεση διαδικασία της παραγωγής και μάλιστα με την μορφή μισθωτής εργασίας. Έστι, μέσω του κατανεμητικού προορισμού, η αντίθεση κεφάλαιο-εργασία απέκτησε μία κοντινότερη αντανάκλαση μέσα στο εσωτερικό του πανεπιστημίου.

Όμως τόσο το Ερασμιακό όσο και το Δημόσιο-κρατικό πανεπιστήμιο διατηρούσε την σχετική αυτονομία του από τις άμεσες ανάγκες του κεφαλαίου: η επιστήμη μπορούσε να παρουσιάζεται ως ταξικά ουδέτερη και η επιστημονική έρευνα ως ελεύθερη, αφιλοκερδής αναζήτηση της Αλήθειας. Τα αποτελέσματα της μόνον έμμεσα μετατρέπονταν σε παραγωγική δύναμη για την κεφαλαιοκρατική παραγωγή.

Αντιθέτως με τις προηγούμενες «εποχές», στο σήμερα διαμορφούμενο πανεπιστήμιο η επιστήμη, η εκπαίδευση και η έρευνα υπάγονται πλέον άμεσα στις ανάγκες της κεφαλαιοκρατικής κερδοφορίας. Αυτό αποτελεί την βασική τομή στο πεδίο της σχέσης-πανεπιστήμιο που οδηγεί στην συγκρότηση μίας νέας εποχής: του Επιχειρηματικού πανεπιστημίου.

 

 

«Εποχές» του πανεπιστημίου: μία σχηματική παρουσίαση

Φάσεις του (αστικού) πανεπιστημίου	Ερασμιακό	Δημόσιο-κρατικό	Επιχειρηματικό
στάδιο του κ.τ.π.	Ελεύθερος Ανταγωνισμός	Μονοπωλιακό και Κρατικο-μονοπωλιακό	Νέο στάδιο
κύρια λειτουργία	Ιδεολογική	Κατανεμητική	Παραγωγική
τύπος υπαγωγής της επιστήμης στο κεφάλαιο	Έμμεση	Έμμεση	Άμεση
Μορφή έκφρασης της αντίθεσης Κ-L	εξωτερικά και κατ’ αντανάκλαση, μέσω του ιδεολογικού ρόλου	εξωτερικά και κατ’ αντανάκλαση, μέσω του κατανεμητικού ρόλου	εσωτερικά, μέσω της παρουσίας σχέσεων μισθωτής εργασίας
ιδιοκτησιακό καθεστώς	Όχι τυποποιημένο	Κυρίως δημόσιο	δημόσιο (με ιδιωτικο-οικονομικά κριτήρια) και ιδιωτικό
βαθμός μαζικότητας	Κλειστό	Μαζικό	μαζικό αλλά και κατακερματισμένο
ταξικός προορισμός αποφοίτων	Αστικά και μεσο-αστικά στρώματα	Αστικά, μεσο-αστικά στρώματα και εργαζόμενη διανόηση	αστικά, νέα μεσο-αστικά στρώματα και νέες εργατικές κατηγορίες
κοινωνική διαίρεση του Πανεπιστημιακού πληθυσμού	Διδάσκοντες-διδασκόμενοι	διδάσκοντες-διδασκόμενοι	μερίδες που είτε άμεσα είτε έμμεσα εκμισθώνουν και εκμεταλλεύονται εξαρτημένη μισθωτή εργασία και μερίδες μισθωτής εργασίας

 

 

IV. Το Επιχειρηματικό Πανεπιστήμιο

 

Το κεντρικό θεμέλιο του Επιχειρηματικού πανεπιστημίου είναι η άμεσηυπαγωγή της επιστήμης στο κεφάλαιο. Αυτό δεν σημαίνει ότι καταργείται η διάσταση του πανεπιστημίου από την κοινωνική παραγωγή, γιατί κάτι τέτοιο θα σηματοδοτούσε την ουσιαστική κατάργηση του πρώτου. Όμως, οι ανάγκες και οι επιταγές της καπιταλιστικής οικονομίας έρχονται πλέον πολύ πιο κοντά στο πανεπιστήμιο ενώ πληθαίνουν οι μηχανισμοί διαπλοκής. Η άμεση υπαγωγή εκφράζεται και στα τρία θεμελιακά πεδία του: την έρευνα, την εκπαίδευση και την διοίκηση.

Η έρευνα είχε αναβαθμισθεί, σε σχέση με την διδασκαλία που παλιότερα ήταν το κύριο μέλημα, από την προηγούμενη εποχή του πανεπιστημίου. Ήδη το Δημόσιο-κρατικό πανεπιστήμιο αναλάμβανε σημαντικό ρόλο στον τομέα της Έρευνας και της Ανάπτυξης και απορροφούσε σημαντικούς οικονομικούς πόρους κυρίως κρατικής χρηματοδότησης. Από τα τέλη του 19^ου αιώνα τα γερμανικά και τα αμερικανικά πανεπιστήμια μετατράπηκαν σε ερευνητικά κέντρα. Οι ιμπεριαλιστικές συγκρούσεις (παγκόσμιοι πόλεμοι, ψυχρός πόλεμος κλπ.) ενίσχυσαν την τάση αυτή καθώς το πανεπιστήμιο αναλάμβανε κρίσιμο και ενεργό ρόλο στις συγκρούσεις αυτές στηρίζοντας τον καπιταλισμό της χώρας του. Όμως το κέντρο βάρους της έρευνας στο Δημόσιο-κρατικό πανεπιστημίο ήταν στην βασική έρευνα. Δευτερευόντως διεξαγόταν και εφαρμοσμένη έρευνα. Στο Επιχειρηματικό πανεπιστήμιο η ισορροπία αυτή ανατρέπεται. Προηγουμένως το πανεπιστήμιο ήταν υποχρεωμένο – είτε μέσω της εποπτείας των υπουργείων παιδείας είτε/και για να διατηρήσει την αξιοπιστία του – να μπορεί να επιδείξει έρευνα πρώτης γραμμής (βασική έρευνα) και η διδασκαλία του να συνδέεται με αυτή. Αντιθέτως, στο Επιχειρηματικό πανεπιστήμιο υπάρχει ένας κατακερματισμός όπου κάποια λίγα ιδρύματα εξακολουθούν να λειτουργούν όπως παλιά, άλλα γίνονται κυριολεκτικά τμήματα μελετών επιχειρήσεων και άλλα περιορίζονται στην διδασκαλία χωρίς να διεξάγουν ουσιαστικά έρευνα. Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις (εκτός των τελευταίων «διδακτηρίων») όμως έχει ενισχυθεί ο ρόλος της εφαρμοσμένης έρευνας που επιβάλλει μία αμεσότερη σύνδεση με την οικονομία και την αγορά. Η έρευνα λοιπόν «βιομηχανοποιείται», δηλαδή καλλιεργείται μαζικά και υπάγεται πολύ πιο άμεσα στις ανάγκες του κεφαλαίου. Συνακόλουθα, περιορίζεται ή/και ελαχιστοποιείται η δυνατότητα έρευνας σε μη κερδοφόρα ή «προβληματικά» πεδία. Επακόλουθο είναι η εμπορευματοποίηση της επιστήμης και της έρευνας και η μαζική εισαγωγή μέσα στην «πανεπιστημιακή κοινότητα» όχι πλέον απλά ιεραρχικών σχέσεων όπως στο παρελθόν αλλά σχέσεων μισθωτής εργασίας (με εξω-πανεπιστημιακές διασυνδέσεις). Η μαζική, βιομηχανοποιημένη και εμπορευματοποιημένη έρευνα χρειάζεται, εκτός από τους πανεπιστημιακούς, ένα ειδικό προσωπικό – άσχετο, εν πολλοίς, από την πανεπιστημιακή διδασκαλία – που αποτελεί κυριολεκτικά μισθωτή διανοητική εργασία. Το δυναμικό αυτό απαρτίζεται από προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές (που πολλές φορές δεν έχουν καν την τύχη η εργασία τους να είναι μισθωτοί) και πτυχιούχους ερευνητές.

Στο πεδίο της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης λαμβάνουν χώρα δύο σημαντικές αλλαγές. Πρώτον, αλλάζει ο διαχωρισμός των γνωστικών αντικειμένων και πλέον αντί τα πανεπιστημιακά τμήματα (και τα πτυχία που απονέμουν) να καλύπτουν μία ολόκληρη επιστήμη (δίνοντας και ανάλογα εργασιακά δικαιώματα), προωθείται μία κατακερματιστική εξειδίκευση συνδυασμένη με μία απατηλή διεπιστημονικότητα. Δεύτερον, επιβάλλεται μία τάση σχολειοποίησης της εκπαιδευτικής διαδικασίας και εκκαθάρισης της από κάθε κριτικό στοιχείο.

Ο κατακερματισμός των γνωστικών αντικειμένων και άνοδος των εφαρμοσμένων και επιχειρηματικών κατευθύνσεων προωθείται γιατί ο κληροδοτημένος από τον Διαφωτισμό παραδοσιακός ακαδημαϊκός διαχωρισμός των επιστημών δεν είναι πλέον λειτουργικός για τον καπιταλισμό. Καθώς το πανεπιστήμιο υπάγεται άμεσα πλέον στην παραγωγή, η παραδοσιακή ακαδημαϊκή διαίρεση – που στόχευε κυρίως στην καλλιέργεια αστών-πολιτών – φορέων της κυρίαρχης ιδεολογίας αλλά ταυτόχρονα με μία ευρύτητα σκέψης – χρειάζεται μόνο για μία εξαιρετικά μειοψηφική ελίτ. Αντίθετα, η μάζα των αποφοίτων πρέπει να διαμορφωθεί και να διοχετευθεί όπως και εκεί που οι ανάγκες της καπιταλιστικής οικονομίας επιτάσσουν. Πλέον το κριτήριο για τη συγκρότηση πανεπιστημιακών τμημάτων και την εισαγωγή μαθημάτων στα προγράμματα σπουδών δεν είναι η αντιστοίχιση τους σε βασικές διαιρέσεις και θεματικές κατηγορίες της επιστήμης αλλά οι απαιτήσεις της οικονομίας. Ταυτόχρονα, παραδοσιακά τμήματα – ιδιαίτερα στις ανθρωπιστικές επιστήμες – υποβαθμίζονται, υποχρηματοδοτούνται, δεν στελεχώνονται επαρκώς ή και κλείνουν. Οι πρόωρες εξειδικεύσεις – και μάλιστα σε προπτυχιακό επίπεδο, δηλαδή πριν ένας φοιτητής μπορέσει να αποκτήσει μία συνεκτική επιστημονική συγκρότηση – δεν παράγουν επιστήμονες (με την παραδοσιακή έννοια του όρου) αλλά επιστημονικά επιμορφωμένους-καταρτισμένους ειδικούς σε εξαιρετικά περιορισμένα πεδία της κοινωνικής γνώσης. Το αποτέλεσμα είναι η ελαχιστοποίηση οποιασδήποτε συνολικής οπτικής και συνακόλουθης κριτικής θεώρησης. Επιπλέον, περιορίζονται τα εργασιακά δικαιώματα καθώς ένας τέτοιος πτυχιούχος μπορεί να απασχοληθεί μόνο σε ένα περιορισμό φάσμα εργασιών. Μάλιστα όταν αυτές καλύπτουν βραχυπρόθεσμες ανάγκες, τότε μετά την κάλυψη τους ο πτυχιούχος αυτός ουσιαστικά απαξιώνεται και πρέπει να αποκτήσει μία νέα ειδίκευση για να μπορέσει να εργασθεί.

Σχετικά με την δεύτερη αλλαγή – την σχολειοποίηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας – υπάρχει μία τάση τυποποίησης του διδακτικού περιεχομένου των μαθημάτων, που υπαγορεύεται από τις κυρίαρχες θεωρίες και πανεπιστημιακά ιδρύματα σε κάθε κλάδο αλλά και από επιχειρηματικές εξαρτήσεις που αφενός φτωχαίνει την διδασκαλία και αφετέρου συνήθως εξοβελίζει  κάθε ετερόδοξη άποψη. Καθώς επιβάλλονται διαδικασίες ανταγωνισμού μεταξύ των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων επικρατούν ορισμένα κυρίαρχα διδακτικά πρότυπα που ορίζονται ως «κανόνας» και που λειτουργούν πολύ πιο ασφυκτικά από οποιαδήποτε προηγούμενα καθώς συνδυάζονται άμεσα με οικονομικά οφέλη.

Στο τομέα της διοίκησης η λειτουργία του πανεπιστημίου χάνει τον δημόσιο και τυπικά κοινωφελή μανδύα της και συνδέεται στενότερα με ιδιωτικά συμφέροντα. Προχωρά μία διαδικασία ιδιωτικοποίησης, όχι με την έννοια της παραχώρησης στην ιδιωτική ιδιοκτησία όσο στο ότι η διοίκηση του πανεπιστημίου αντιγράφει εταιρικά πρότυπα. Ακόμη, οι πανεπιστημιακοί χάνουν σιγά-σιγά το αποκλειστικό προνόμιο της διεύθυνσης των πανεπιστημίων και πλέον, ιδιαίτερα στον δυτικό κόσμο, τον ρόλο αυτό αναλαμβάνουν επαγγελματίες διευθυντές με αμφίβολη σχέση με το πανεπιστήμιο.

 

Η πυραμιδοειδής ιεραρχία του επιχειρηματικού πανεπιστημίου και ο συνδυασμός δημόσιου και ιδιωτικού χαρακτήρα

Η «εποχή» του Επιχειρηματικού πανεπιστημίου – σε αντίθεση με τις προηγούμενες της – δεν χαρακτηρίζεται από ένα τύπο πανεπιστημιακού ιδρύματος αλλά από μία πυραμειδοειδή ιεραρχία διαφορετικών τύπων. Αφήνοντας στην άκρη επιμέρους ιδιομορφίες των διαφόρων εθνικών εκπαιδευτικών συστημάτων, μπορούν να διακριθούν τρεις βασικοί τύποι.

Η σχετικά στενή κορυφή της πυραμίδας αποτελείται από ιδρύματα που συνδυάζουν τις κλασικές λειτουργίες του πανεπιστημίου με τις νέες του επιχειρηματικού πανεπιστημίου. Παράγουν επιστήμη και εκπαιδεύουν σε αυτή χωρίς να δεσμεύονται άμεσα για την εξυπηρέτηση ειδικών καπιταλιστικών επιχειρηματικών συμφερόντων. Ταυτόχρονα όμως έχουν και ισχυρές επιχειρηματικές δραστηριότητες, χωρίς όμως η λειτουργία τους να εξαρτάται από τις τελευταίες. Πρόκειται για ιδρύματα με υψηλό κύρος και ισχυρές οικονομικές βάσεις , που τα αποδεσμεύουν από οικονομικές πιέσεις και εξαρτήσεις – που αποσκοπούν στην παραγωγή των ελίτ της άρχουσας τάξης αλλά και στην διεξαγωγή βασικής έρευνας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα πανεπιστήμια της αμερικανικής Ivy League και τα περισσότερα ανάλογα του βρετανικού Russel Group. Τα ιδρύματα αυτά είναι είτε δημόσια είτε ιδιωτικά, αλλά τα τελευταία δεν ανήκουν στην κατηγορία των for-profit (δηλαδή δεν εξαρτώνται από την αποκόμιση κέρδους για την λειτουργία τους και έχουν την δυνατότητα παροχής μη-κερδοφόρων εκπαιδευτικών και ερευνητικών διαδικασιών).

Η μέση της πυραμίδας αποτελείται από ευάριθμα κυρίως δημόσια πανεπιστημιακά ιδρύματα που προορισμός τους είναι κυρίως η εκπαίδευση, ενώ η έρευνα που διεξάγουν είναι λιγότερο βασική και ολοένα και περισσότερο εφαρμοσμένη και έχουσα επιχειρηματικές διαπλοκές. Ο τύπος αυτός έχει συνήθως δεσμεύσεις και περιορισμούς καθώς περιορίζεται η κρατική χρηματοδότηση και η εξεύρεση εναλλακτικών πόρων οδηγεί στον ανταγωνισμό μεταξύ πανεπιστημιακών ιδρυμάτων για χορηγούς και επιχειρηματικά ερευνητικά και εκπαιδευτικά προγράμματα. Παρ’ όλα αυτά διαφέρουν από τα for-profit ιδρύματα.

Η βάση της πυραμίδας αποτελείται από πολλά χαμηλού επιπέδου ιδρύματα με άμεση επιδίωξη την κερδοφορία (for profit) και τυχάρπαστο εκπαιδευτικό και ερευνητικό έργο. Τα ιδρύματα αυτά είναι κυρίως ιδιωτικής ιδιοκτησίας και η επιβίωση τους σχετίζεται άμεσα με την κερδοφορία τους. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα τους είναι σχετικά βραχύβια και επιδιώκουν να καλύψουν άμεσες ανάγκες της αγοράς εργασίας και επιχειρήσεων. Προσφέρουν εκπαιδευτικά προγράμματα ουσιαστικά επιστημονικής κατάρτισης (και όχι εκπαίδευσης) σε εξαιρετικά στενές εξειδικεύσεις. Από την στιγμή δε που οι συγκεκριμένες εξειδικεύσεις δεν έχουν ζήτηση τότε τα αντίστοιχα προγράμματα καταργούνται.

Το σύνολο αυτό έχει ένα μαζικότερο φοιτητικό πληθυσμό συγκριτικά με τις άλλες «εποχές». Όμως αυτή η μαζικοποίηση του φοιτητικού πληθυσμού – καθώς λίγο-πολύ παντού διευρύνεται η ελευθερία πρόσβασης στην ανώτατη εκπαίδευση – συμβαδίζει με μία εξίσου έντονη διαστρωμάτωση και διαίρεση των διαφόρων κατηγοριών πτυχιούχων. Χωρίζουν λιγότερα πράγματα έναν πτυχιούχο ενός πανεπιστημιακού προγράμματος δεύτερης κατηγορίας από τον πτυχιούχο ενός προγράμματος επαγγελματικής κατάρτισης από όσα τον χωρίζουν από τους αποφοίτους μίας σχολής ελίτ. Γι’ αυτό άλλωστε και η πρόσβαση στις τελευταίες περιορίζεται δραστικά όσο αυξάνει η ελευθερία πρόσβασης σε όλα τα υπόλοιπα πανεπιστημιακά ιδρύματα.

Ακριβώς επειδή το Επιχειρηματικό πανεπιστήμιο έχει αυτή την πυραμιδοειδή διάρθρωση γι’ αυτό είναι άστοχος ο όρος «πανεπιστήμιο-επιχείρηση». Ακριβολογώντας, αντιστοιχεί μόνο στα for-profit ιδρύματα και επίσης παραγνωρίζει τις ευρύτερες λειτουργίες του Επιχειρηματικού πανεπιστημίου. Επίσης, υπονοεί κατά βάση ιδιωτικά ιδρύματα όταν ο κύριος όγκος της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης παραμένει τυπικά δημόσιος. Άλλωστε έχει αναγνωρισθεί ότι η δημιουργία καθαρών καπιταλιστικών αγορών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση δεν είναι εφικτή για αντικειμενικούς λόγους (Marginson (2013), Hemsley-Brown (2011) και από μία καθαρά Ορθόδοξη σκοπιά Winston (2013)). Αυτό αποτυπώνεται ξεκάθαρα στις μελέτες του ΟΟΣΑ (που έχει αναλάβει ειδικό ρόλο στην ανώτατη εκπαίδευση) όπου ταλαντεύεται αντιφατικά ανάμεσα στο ρόλο των πανεπιστημίων ως παρόχων ιδιωτικών οφελών στους φοιτητές και άλλες ομάδες συμφερόντων (stakeholders) και ως παρόχων δημοσίων αγαθών (Hunter (2013)). Επειδή δεν μπορούν να υπάρξουν καθαρές καπιταλιστικές αγορές στην ανώτατη εκπαίδευση γι’ αυτό στο Επιχειρηματικό Πανεπιστήμιο οργανώνονται οιωνεί-αγορές (quasi markets) κυρίως μέσω των συστημάτων διασφάλισης ποιότητας (της καθ’ ημάς ψευδώνυμης «αξιολόγησης). Στα συστήματα αυτά μία δημόσια ή ημι-δημόσια αρχή παίζει αποτιμά τα ιδρύματα προσομοιάζοντας την λειτουργία της αγοράς αλλά έχοντας επίσης σημαντικά άλλα κριτήρια (Willmott (2003)). Με τον τρόπο αυτό επιβάλλεται ο ανταγωνισμός μεταξύ των ιδρυμάτων αλλά αυτός υπόκειται πάντα σε ισχυρή κρατική εποπτεία και δεν παίρνει τις γυμνές και καταστροφικές μορφές του ενδο-καπιταλιστικού ανταγωνισμού.

 

Η αντίθεση κεφάλαιο-εργασία και οι πανεπιστημιακές κοινωνικές ομάδες

Η άμεση εισχώρηση της καπιταλιστικής οικονομίας μέσα στο πανεπιστήμιο μετασχηματίζει την ταξική διάρθρωση του. Οι κλασικές κοινωνικές μερίδες (καθηγητές, φοιτητές) μετασχηματίζονται και υποδιαιρούνται σε νέες κατηγορίες και εμφανίζονται νέες μερίδες με καινοφανή χαρακτηριστικά. Επιπλέον, τόσο οι μετασχηματισμένες παραδοσιακές όσο και οι νέες μερίδες που εμφανίζονται πολώνονται σε σχέση με το εάν άμεσα είτε έμμεσα εκμισθώνουν και εκμεταλλεύονται εξαρτημένη μισθωτή εργασία ή αντίθετα επιτελούν μισθωτή (εκμεταλλευόμενη) εργασία.

Στον πανεπιστημιακό χώρο συγκροτούνται παραδοσιακά δύο βασικές κοινωνικές μερίδες (καθηγητικό σώμα και φοιτητές) και δευτερευόντως κάποιες άλλες (εργαζόμενοι, βοηθητικό προσωπικό κλπ.), που το μέγεθος και η βαρύτητα τους ποικίλει ανάλογα με την ιστορική περίοδο. Ο ταξικός χαρακτήρας των δύο βασικών κοινωνικών μερίδων δεν παραμένει σταθερός και αμετάλλακτος διαχρονικά αλλά αποτυπώνει τους μετασχηματισμούς της σχέσης-πανεπιστήμιο μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα.

Στην πρώτη «εποχή» ο πανεπιστημιακός χώρος απαρτιζόταν κυρίως από το καθηγητικό σώμα και τους φοιτητές. Το πρώτο ήταν ένα μεσο-αστικό στρώμα γιατί βασική αρμοδιότητα είχε να νομιμοποιεί ιδεολογικά την αστική κοινωνία και να εκπαιδεύει αυτούς που θα αναπαρήγαγαν αυτή την λειτουργία καθώς και επαγγελματίες (γιατρούς, δικηγόρους κλπ.) που στην περίοδο εκείνη αποτελούσαν μεσο-αστικά στρώματα. Ο φοιτητικός πληθυσμός επίσης προερχόταν από αστικά και μεσο-αστικά στρώματα καθώς ο αριθμός των εισακτέων ήταν μικρός. Το πανεπιστήμιο επομένως, μέσα από ένα πλέγμα ταξικών φραγμών, εκπαίδευε γόνους των αστικών και μεσο-αστικών στρωμάτων, οι οποίοι με την σειρά τους εντασσόντουσαν στις τάξεις αυτές.

Στο Δημόσιο-κρατικό πανεπιστήμιο ο ταξικός χαρακτήρας του καθηγητικού προσωπικού και του φοιτητικού πληθυσμού διαφοροποιήθηκε ενώ η ανάπτυξη των πανεπιστημίων και της υποδομής τους οδήγησε στην μαζικοποίηση των δευτερευουσών κοινωνικών μερίδων (εργαζόμενοι κλπ.). Και τα δύο αυτά στρώματα μαζικοποιήθηκαν δραστικά, ιδιαίτερα στην «χρυσή περίοδο» του’60 και του ’70 που οι ραγδαίοι ρυθμοί καπιταλιστικής συσσώρευσης απαιτούσαν αντίστοιχες αυξήσεις του επιστημονικού και του εκπαιδευμένου εργατικού δυναμικού. Η ανάγκη αυτή μαζικοποίησης μείωσε την λειτουργική σημασία των ταξικών φραγμών και για τους δύο αυτούς πανεπιστημιακούς πληθυσμούς. Όσον αφορά το καθηγητικό στρώμα, αυτό διαιρέθηκε σε περισσότερες βαθμίδες και έχασε εν μέρει τμήμα του «αριστοκρατικού» χαρακτήρα και της κοινωνικής αίγλης που είχε προηγουμένως. Από την άλλη πλευρά όμως, τουλάχιστον κάποιοι επιστημονικοί κλάδοι του απέκτησαν μεγαλύτερο βάρος στην οικονομική ζωή ενώ κάποιοι άλλοι αναβαθμίσθηκαν όσον αφορά τις διαδικασίες θεσμοποίησης και ρύθμισης των αστικών κοινωνιών. Το καθηγητικό σώμα εξακολουθούσε να προέρχεται από (αν και όχι πλέον τόσο ασφυκτικά) και να ανήκει σε αστικά και μεσο-αστικά στρώματα. Από την άλλη, η ταξική προέλευση του φοιτητικού πληθυσμού άλλαξε σημαντικά καθώς το πανεπιστήμιο άνοιξε σε εργατικά και λαϊκά στρώματα. Εκείνο όμως που άλλαξε καταλυτικά ήταν η ταξική ένταξη των πτυχιούχων, καθώς πολλοί κλάδοι έχασαν τον ελευθερο-επαγγελματικό χαρακτήρα τους και απέκτησαν χαρακτηριστικά εξαρτημένης μισθωτής εργασίας.

Στο Επιχειρηματικό πανεπιστήμιο ο φοιτητικός πληθυσμός και το καθηγητικό σώμα διασπώνται σε μερίδες που διαπερνώνται πλέον άμεσα από την αντίθεση κεφαλαίου-εργασίας. Ένα μέρος του καθηγητικού σώματος αποτελεί πλέον ανοικτά την εργοδοσία ενώ ένα τμήμα του φοιτητικού πληθυσμού (προπτυχιακού και μεταπτυχιακού) αλλά και ένα τμήμα επίσης του καθηγητικού προσωπικού αποτελούν κυριολεκτικά μισθωτή εργασία. Επιπλέον, προστίθεται μία μαζική κατηγορία ερευνητών και διδασκόντων με αρκετές εσωτερικές διαφοροποιήσεις που ουσιαστικά αποτελούν «επιστημονικό προλεταριάτο».

 

Ακαδημαϊκός «ιμπεριαλισμός»

Σήμερα είναι προφανής η αυξανόμενη διεθνοποίηση του Επιχειρηματικού πανεπιστημίου. Υπό το πρόσχημα των διεθνών συνεργασιών και της «αριστείας» σχηματίζονται διεθνείς εξαρτήσεις και δημιουργούνται πολυεθνικά επιχειρηματικά πανεπιστήμια. Η κίνηση αυτή ξεκινά από ιδρύματα στην κορυφή της πυραμίδας αλλά επεκτείνεται στις υπόλοιπες βαθμίδες της. Ξεκινώντας ιδιαίτερα από Δυτικά πανεπιστήμια, πλέον δεν επιδιώκεται μόνο οι προσέλκυση αλλοδαπών φοιτητών και επιστημονικού και διδακτικού προσωπικού αλλά δημιουργούνται παραρτήματα και «υπεργολαβίες» σε άλλες χώρες. Οι εξαρτήσεις αυτές αφορούν κυρίως την εκπαίδευση αλλά πλέον επεκτείνονται και στην έρευνα. Βέβαια οι τύποι εξάρτησης διαφέρουν σημαντικά. Τα ιδρύματα της κορυφής των βασικών ιμπεριαλιστικών χωρών συνδέονται με ιδρύματα χωρών από κατώτερες βαθμίδες της ιμπεριαλιστικής πυραμίδας αντλώντας φοιτητές και προσωπικό, πουλώντας εκπαιδευτικές και ερευνητικές υπηρεσίες και ακόμη και δημιουργώντας – με ή χωρίς συνεργασίες εγχώρια παραρτήματα. Αντίθετα μεσαία ιδρύματα έχουν μικρότερες τέτοιες δυνατότητες και περιορίζονται να πωλούν το όνομα τους. Τέλος, στη βάση της πυραμίδας for-profit ιδρύματα πωλούν σε αντίστοιχα ιδρύματα υποδεέστερων χωρών ουσιαστικά την ταμπέλα τους. Από τις διασυνδέσεις αυτές φυσικά προκύπτουν ανάλογα οικονομικά οφέλη και εξαρτήσεις.

Ιδιαίτερο ρόλο τα τελευταία χρόνια σε αυτή την τάση διεθνοποίησης και ακαδημαϊκού «ιμπεριαλισμού» παίζουν τα προγράμματα εξ αποστάσεως διδασκαλίας. Άλλωστε γι’ αυτό προωθούνται εξαιρετικά επιθετικά από επιφανή Δυτικά ιδρύματα. Ουσιαστικά πρόκειται για σπουδές Linguaphone (δηλαδή χαμηλής εκπαιδευτικής αξίας) καθώς απουσιάζει ο πλούτος της δια ζώσης επαφής και διδασκαλίας. Ταυτόχρονα όμως είναι σχετικά φθηνές και συνεπώς διευρύνουν την πανεπιστημιακή αγορά. Επίσης, βοηθούν στην εκτόπιση ακαδημαϊκού διδακτικού προσωπικού και στην αντικατάσταση του από κακοπληρωμένους και εντατικοποιημένους φροντιστές αφενός και εξοπλισμούς τηλεδιάσκεψης αφετέρου. Επιπλέον, η διδασκαλία χάνει κάθε αμεσότητα και ζωντάνια ενώ αυξάνει η δυνατότητα τυποποίησης και σχολειοποίησης της και εκκαθάρισης της από αιρετικά στοιχεία.

 

Οι ιδιαιτερότητες του ελληνικού Επιχειρηματικού πανεπιστημίου

Στην Ελλάδα το Επιχειρηματικό πανεπιστήμιο ήλθε με σημαντική χρονική υστέρηση. Σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξαν δύο στοιχεία. Πρώτον, το ισχυρό μεταπολιτευτικό φοιτητικό κίνημα που καθυστέρησε σημαντικά τις καπιταλιστικές αναδιαρθρώσεις της ανώτατης εκπαίδευσης. Κρίσιμο θεσμικό εμπόδιο αποτελεί πάντα η συνταγματική απαγόρευση ιδιωτικών πανεπιστημιακών ιδρυμάτων και διδάκτρων (άρθρο 16). Έτσι, μόνο μέσω νομικής φαλκίδευσης (από το ΣτΕ) ξεπεράσθηκε η απαγόρευση διδάκτρων για τις μεταπτυχιακές σπουδές. Δεύτερον, το ότι στον ελληνικό καπιταλισμό ακόμη και οι ισχυρότεροι επιχειρηματικοί όμιλοι έχουν περιορισμένη Έρευνα & Ανάπτυξη καθώς προτιμούν να την αγοράζουν από το εξωτερικό ή να την παίρνουν δωρεάν από το δημόσιο. Βέβαια και το τελευταίο έχει περιορισμένες δαπάνες γι’ αυτήν.

Για τους ίδιους λόγους το Επιχειρηματικό πανεπιστήμιο στη χώρα μας πήρε «μπάσταρδη» μορφή. Ουσιαστικά, μέχρι σήμερα αποτελεί ένα κέλυφος που στο εσωτερικό του λειτουργούν πάμπολλα μικρομάγαζα επιχειρηματιών-πανεπιστημιακών. Αντίθετα, στο κυρίαρχο πρότυπο του Επιχειρηματικού πανεπιστημίου είναι το τελευταίο σαν συνολικός μηχανισμός που αναπτύσσει τις λειτουργίες του. Στο εσωτερικό του κάποιες μερίδες πανεπιστημιακών μετέχουν στη διεύθυνση (και συμμετέχουν στην αποκόμιση υπεραξίας) ενώ η μεγάλη πλειοψηφία είναι, στην καλύτερη περίπτωση, καλοπληρωμένο προσωπικό. Σε καμία περίπτωση δεν επιτρέπονται μικρομάγαζα και διαδικασίας ατομικής ιδιοποίησης μέσα στο ίδρυμα. Όμως ήδη φαίνεται ότι αυτή η περίοδος πανεπιστημιακών μικρομάγαζων παρέρχεται καθώς τόσο θεσμικά όσο και αντικειμενικά αναπτύσσονται ισχυρές τάσεις συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης.

Καθοριστικό ρόλο στην προώθηση του Επιχειρηματικού πανεπιστημίου στη χώρα μας έπαιξε η ΕΕ και η δημιουργία του ενιαίου χώρου ανώτατης εκπαίδευσης. Βασικοί άξονες είναι η διαδικασία της Μπολόνια και η Στρατηγική της Λισαβώνας. Αξίζει να επισημανθεί ότι, ενώ η πρώτη προσπαθούσε να ωθήσει τα κράτη-μέλη στην κατεύθυνση αυτή, η δεύτερη έχει ένα πολύ πιο αποφασιστικό και διεθνικό χαρακτήρα. Περιλαμβάνει νομικά δεσμευτικές ντιρεκτίβες (π.χ. στην αναγνώριση πτυχίων), κοινές συστάσεις καθώς και πολλά δεσμευτικά χρηματοδοτικά σχήματα (δηλαδή χρηματοδότηση έναντι θεσμικών αλλαγών).

Τέλος, η ελληνική κρίση και τα Μνημόνια που επιβλήθηκαν εντείνουν την οικοδόμηση του Επιχειρηματικού πανεπιστημίου καθώς η κρατική χρηματοδότηση των πανεπιστημίων μειώθηκε δραματικά με αποτέλεσμα τα τελευταία να στρέφονται σε επιχειρηματικές δραστηριότητες και διασυνδέσεις για την εξεύρεση πόρων. Φυσικά, η στροφή αυτή ενισχύεται από την γρήγορη πλέον αλλαγή του θεσμικού πλαισίου από όλες τις μνημονιακές κυβερνήσεις.

 

 

V. Για ένα πρόγραμμα πάλης ενάντια στο Επιχειρηματικό πανεπιστήμιο

 

Η αντίθεση στο Επιχειρηματικό πανεπιστήμιο δεν μπορεί να οργανωθεί στην βάση της ρομαντικής αναπόλησης των παλαιότερων «εποχών» του, καθώς οι βάσεις συγκρότησης τους έχουν παρέλθει ανεπιστρεπτί. Η προσπάθεια αντιμετώπισης των αλλαγών αυτών και της επιχειρηματικοποίησης με βάση διαταξικές συμμαχίες με επίκεντρο ηθικές επικλήσεις περί αφιλοκέρδειας του πανεπιστημίου είναι ατελέσφορες. Οι μετασχηματισμοί του καπιταλισμού οδηγούν στο Επιχειρηματικό πανεπιστήμιο και συνεπώς δεν μπορεί να ανατραπεί το τελευταίο με την επίκληση της προηγούμενης κατάστασης πραγμάτων του καπιταλισμού, γιατί αυτή παρέρχεται ανεπιστρεπτί.

Η μόνη κοινωνική δύναμη που μπορεί να αντιπαλέψει το Επιχειρηματικό πανεπιστήμιο είναι η ενοποίηση όλων αυτών των πανεπιστημιακών μερίδων που οδηγούνται στην μισθωτή εργασία και η σύνδεση τους με τον κόσμο της εργασίας εκτός πανεπιστημίου. Άλλωστε οι μερίδες αυτές – τόσο μέσα στο πανεπιστήμιο όσο και αυτές που παράγονται από το πανεπιστήμιο και βγαίνουν μετά στην αγορά εργασιακής δύναμης – βρίσκονται στην καρδιά των καινούργιων εργασιακών κατηγοριών που δημιουργεί το νέο στάδιο του καπιταλισμού. Ένα τέτοιο μέτωπο παιδείας – εργασίας, που θα ενώνει τις εργαζόμενες μερίδες του πανεπιστημίου μεταξύ τους αλλά και με τις εργαζόμενες μάζες εκτός πανεπιστημίου, δεν μπορεί παρά να βάλει στο επίκεντρο του το ζήτημα της εργασίας: τόσο της βελτίωσης της θέσης της μέσα στην σημερινή τάξη πραγμάτων αλλά κυρίως την απελευθέρωση της από την μισθωτή εργασία.

Ένα τέτοιο μέτωπο δεν πρέπει να διστάζει να συνδέει το πανεπιστήμιο με την παραγωγή και την εργασία. Άλλωστε μία κοινωνία της απελευθερωμένης εργασίας θα πρέπει να υπερβεί την ύπαρξη ενός θεσμού γνώσης διαχωρισμένου από την παραγωγή, όπως το πανεπιστήμιο. Δύναμη του αιτήματος απελευθέρωσης από την μισθωτή εργασία είναι ακριβώς η στήριξη στον κόσμο της εργασίας. Η εκπαίδευση – όχι φυσικά ουδέτερα και χωρίς κοινωνικούς προσδιορισμούς – είναι πλέον οργανικό χαρακτηριστικό του κόσμου αυτού. Η αστική τάξη αποσύνδεσε την εκπαίδευση από την εργασία όταν αυτό σήμαινε την πίεση για εξασφάλιση απασχόλησης σε όσους σπούδαζαν και σήμερα έρχεται να απαιτήσει την επανασύνδεση τους αλλά με τους δικούς της όρους. Ο κόσμος της εργασίας όχι μόνο δεν μπορεί αλλά και δεν πρέπει να υπεκφύγει αυτή την σύνδεση. Πρέπει να την θέσει αλλά από την δική του σκοπιά και με τους δικούς του όρους. Αυτό σημαίνει διεκδικήσεις όπως η παρεχόμενη γνώση να διευρύνει τους κοινωνικούς και γνωστικούς ορίζοντες και να διευκολύνει τον κόσμο της εργασίας να οργανώνει και να διευθύνει αυτός την κοινωνική παραγωγή. Φυσικά, κάτι τέτοιο αντίκειται στις θεμελιακές βάσεις του σημερινού κοινωνικού συστήματος, αλλά βήματα στην κατεύθυνση αυτή σαφώς και μπορούν να επιτευχθούν. Επίσης, σημαίνει την διεκδίκηση η εκπαίδευση να συνδυάζεται με το δικαίωμα στην απασχόληση με σταθερούς και αξιοπρεπείς όρους. Ακόμη σημαίνει την διεκδίκηση της ελεύθερης πρόσβασης, ιδιαίτερα για τα εργαζόμενα και τα λαϊκά στρώματα, στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Τέλος χρειάζονται αιτήματα που να βάζουν στο στόχαστρο τους την επιχειρηματικοποίηση και να συνδέονται με γενικότερα προβλήματα του κόσμου της εργασίας.

Ο δρόμος για ένα τέτοιο μέτωπο με αυτό το περιεχόμενο είναι προφανές ότι δεν είναι εύκολος. Απαιτείται να ξεπερασθούν σημαντικές αγκυλώσεις και διαχωρισμοί. Κατ’ αρχήν χρειάζεται η υπέρβαση της αίσθησης τόσο των εργαζόμενων μερίδων του πανεπιστημίου όσο και των αποφοίτων του ότι είναι κάτι διαφορετικό από τον κόσμο της εργασίας. Επιπλέον, χρειάζεται στο εσωτερικό του πανεπιστήμιου το ξεπέρασμα της υπεροψίας και της αδιαφορίας των παραδοσιακών πανεπιστημιακών βαθμίδων (και ιδιαίτερα των μερίδων τους που εμπλέκονται σε σχέσεις μισθωτής εργασίας) απέναντι στους «αφανείς πανεπιστημιακούς» και στους εργαζόμενους μεταπτυχιακούς και προπτυχιακούς φοιτητές. Τέλος, ένα κρίσιμο βήμα είναι η συνδικαλιστική οργάνωση των εργαζόμενων μερίδων στο πανεπιστήμιο (μεταπτυχιακοί φοιτητές, «αφανείς πανεπιστημιακοί» κλπ.).

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

Cantwell, B., & Kauppinen, I. (Eds.). (2014), Academic Capitalism in the Age of Globalization. Baltimore, MD: John Hopkins University Press.

 

Chandler J., Barry J. & Clark H. (2002), ‘Stressing Academe: The Wear and Tear of the New Public Management’, Human Relations, 55 (9),

 

Clark B.R. (1998), Creating entrepreneurial universities: Organisational pathways of transformation, Oxford: Pergamon Press.

 

Ditton, M. (2009), ‘How social relationships influence academic health in the ‘enterprise university’: an insight into productivity of knowledge workers’, Higher Education Research & Development, 28(2)

 

Hemsley-Brown, J. (2011), ‘Market, heal thyself: the challenges of a free market in higher education’, Journal of Marketing for Higher Education, 21(2)

 

Hunter, C. P. (2013), ‘Shifting themes in OECD country reviews of higher education’, Higher Education, 66, 707–723.

 

Jessop B. (2017), ‘Varieties of academic capitalism and entrepreneurial universities: On past research and three thought experiments’, Higher Education, 73, 853–870

 

Marginson S. (2000), ‘Rethinking academic work in the global era’, Journal of Higher Education Policy and Management, 22(1).

 

Marginson S., & Considine M. (2000), The enterprise university: Power governance and reinvention in Australia, Cambridge: Cambridge University Press.

 

Marginson S. (2013), ‘The impossibility of capitalist markets in higher education’, Journal of Education Policy, 28(3)

 

Ιωαννίδης Α. & Μαυρουδέας Στ. (2000), «Στάδια της καπιταλιστικής ανάπτυξης στην Ελλάδα. Eίναι εν εξελίξει ένα νέο στάδιο της σήμερα;», στον τόμο του 7ου συνεδρίου του ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΣΑΚΗ ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑ με θέμα «ΔΟΜΕΣ ΚΑΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΛΛΑΔΑ».

 

Ioannides A. – Mavroudeas S. (2003), ‘Stages of Capitalist Development: Is there a new post-1973 stage in process?’, International Conference ‘The work of Karl Marx and the challenges of the 21^st century’, Institute of Philosophy, Havana, Cuba 5-7 May.

https://stavrosmavroudeas.wordpress.com/2011/07/03/%E2%80%98stages-of-capitalist-development-is-there-a-new-post-1973-stage-in-process%E2%80%99/

 

Μαυρουδέας Στ. (1997), «Πανεπιστήμιο και καπιταλισμός», Ουτοπία νο.18.

 

Μαυρουδέας Στ. (2005), Οι τρεις εποχές του πανεπιστημίου – Το πανεπιστήμιο στον καπιταλισμό, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

 

Μαυρουδέας Στ. (2006), «Η Πολιτική Οικονομία και η Κριτική της», Αθήνα: Τυπωθύτω

 

Mavroudeas S. & Papadatos F. (2018), ‘Is the Financialisation Hypothesis a theoretical blind alley?’, World Review of Political Economy, 9(4).

 

Mavroudeas S. (2019), ‘De-globalisation and the Return of the Theory of Imperialism’, σε Kaoru Natsuda K. et al (eds.), Globalisation and Public Policy, London: IJOPEC

 

Münch R. (2014). Academic Capitalism: Universities in the Global Struggle for Excellence. London: Routledge.

 

Slaughter S. & Leslie L.L. (1997), Academic capitalism: Politics, policies and the entrepreneurial university, Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.

 

Slaughter S. & Rhoades G. (2004). Academic Capitalism and the New Economy: Markets, State and Higher Education. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.

 

Willmott H. (2003), ‘Commercialising Higher Education in the UK: the state, industry and peer review’, Studies in Higher Education, 28(2)

 

Winston G. (1999), ‘Subsidies, Hierarchy and Peers: The Awkward Economics of Higher Education’, Journal of Economic Perspectives, 13(1)

 

Winter R. (2009), ‘Academic manager or managed academic? Academic identity schisms in higher education’, Journal of Higher Education Policy and Management, 31(2)

 

View this document on Scribd

 

https://www.academia.edu/44072547/%CE%97_%CE%A0%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%9F%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CE%BD%CE%B5%CE%BF%CF%83%CF%85%CE%BD%CF%84%CE%B7%CF%81%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%BD_%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CF%81%CE%B8%CF%81%CF%8E%CF%83%CE%B5%CF%89%CE%BD_%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE%91%CE%BD%CF%8E%CF%84%CE%B1%CF%84%CE%B7_%CE%95%CE%BA%CF%80%CE%B1%CE%AF%CE%B4%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B7

https://www.researchgate.net/publication/344217404_E_Politike_Oikonomia_ton_neosynteretikon_anadiarthroseon_sten_Anotate_Ekpaideuse

 

«Υποθέσεις εργασίας για την πολιτική οικονομία των σύγχρονων επιδημιών», Στ. Μαυρουδέας – ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ

ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ

νο.12, καλοκαίρι 2020

«Υποθέσεις εργασίας για την πολιτική οικονομία των σύγχρονων επιδημιών»

Σταύρος Μαυρουδέας

1. Ο καπιταλισμός τα τελευταία 30-40 χρόνια διαπερνάται ολοένα και συχνότερα από επιδημικά κύματα, όταν προηγουμένως επικρατούσε η πεποίθηση ότι οι πρόοδοι της ιατρικής και η δημιουργία καθολικών και αναπτυγμένων συστημάτων υγείας είχε θέσει τέρμα σε τέτοια φαινόμενα. Ιδιαίτερα μετά το1975 έχουμε την εμφάνιση των «αναδυομένων επιδημιών», δηλαδή δεκάδων νέων ασθενειών, οφειλόμενων κυρίως σε ιούς, με μια συχνότητα που δεν έχει ανάλογο στην ιστορία. Οι νέες αυτές επιδημίες προέρχονται κυρίως από ζωοανθρωπονόσους, δηλαδή από την μεταφορά ζωικών ιών στον άνθρωπο.

 

2. Η γενική απάντηση στο φαινόμενο αυτό βρίσκεται στη Μαρξιστική θέση περί «μεταβολικού χάσματος», δηλαδή στο ρεαλιστικό επιχείρημα ότι ο καπιταλισμός επιδεινώνει δραστικά τις σχέσεις ανθρώπου – φύσης καθώς προωθεί τυφλά την εμπορευματοποίηση και εκμετάλλευση της τελευταίας παραγνωρίζοντας φυσικούς περιορισμούς και κοινωνικές επιπτώσεις. Η θέση αυτή δεν σημαίνει αποδοχή διάφορων έξαλλων οικολογικών απόψεων περί επιστροφής στη φύση και απο-ανάπτυξης, που παραγνωρίζουν ότι (α) όλα τα ανθρώπινα κοινωνικο-οικονομικά συστήματα επεμβαίνουν και μεταβολίζουν την φύση και επίσης ότι (β) αυτός ο μεταβολισμός είναι αναγκαίος για την εξασφάλιση ακόμη και της απλής επιβίωσης μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού. Όμως σημαίνει ότι ο καπιταλισμός επεκτείνει ανεξέλεγκτα αυτό τον μεταβολισμό καθώς το κεντρικό του κίνητρο είναι η κερδοφορία του κεφαλαίου, η οποία λειτουργεί με λουδοβίκεια λογική («μετά από εμένα ο κατακλυσμός»).

 

3. Όμως αυτή η γενική μακροπρόθεσμη απάντηση δεν αρκεί για να ερμηνεύσει αυτή την αύξηση των επιδημιών τα τελευταία 30-40 χρόνια και χρειάζεται συμπλήρωση με μεσοπρόθεσμους ιστορικούς προσδιορισμούς. Μπορούμε βάσιμα να αναγνωρίσουμε τους ακόλουθους. Πρώτον, η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη της (αναγκαίας κατά τα άλλα) βιομηχανικής γεωργίας έχει οδηγήσει στη χρήση προβληματικών υγειονομικά μεθόδων που όμως ενισχύουν την καπιταλιστική κερδοφορία και έχει προκαλέσει ήδη σημαντικά προβλήματα (π.χ. σαλμονέλα). Δεύτερον, λόγω της διεθνοποίησης του κεφαλαίου (της λεγόμενης «παγκοσμιοποίησης») η αύξηση του ανταγωνισμού επιβαλλει διεθνώς την υιοθέτηση αυτών των μεθόδων παραγωγής καθώς συνεπάγονται χαμηλότερα κόστη. Τρίτον, η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη του καπιταλιστικού αγροτο-βιομηχανικού συμπλέγματος περιορίζει δραματικά τις παρθένες περιοχές και φέρνει σε επαφή την ανθρωπότητα με ασθένειες και ιούς που μέχρι πρότινος ήταν περιορισμένοι εκεί και αφορούσαν μικρές ιθαγενείς κοινότητες. Οι τελευταίες είτε είχαν αποκτήσει σχετική ανοσία σ’ αυτούς είτε οι επιδημίες περιορίζονταν μόνο στις κοινότητες αυτές και δεν εξαπλώνονταν σημαντικά. Τέταρτον, η διεθνοποίηση του κεφαλαίου με τον πολλαπλασιαμό των μεταφορών και των δρόμων επικοινωνίας μεταξύ των απομακρυσμένων περιοχών του κόσμου διευκολύνει την ταχύτατη μετάδοση των επιδημιών σε όλη την υφήλιο, ενώ παλιότερα ήταν πιο περιορισμένες και συνεπώς πιο ελεγχόμενες. Πέμπτον, η εμπορευματοποίηση της χρήσης και κατανάλωσης εξωτικών ειδών ενισχύει τις ζωοανθρωπονόσους.

 

4. Οι περισσότερες από τις νέες αυτές επιδημίες (α) δεν έχουν αυστηρούς ταξικούς φραγμούς αλλά (β) έχουν ταξικά ασύμμετρες επιπτώσεις. Δεν έχουν αυστηρούς ταξικούς φραγμούς γιατί μεταφέρονται μέσω καταναλωτικών ειδών (στη διατροφή) και κοινωνικής συνεύρεσης και συνεπώς δεν μπορούν να εφαρμοσθούν εύκολα κλασικές μέθοδοι ταξικού διαχωρισμού (π.χ. «να αφήσουμε τους πληβείους να ψοφήσουν στα γκέτο τους»). Όμως έχουν ασύμμετρες επιπτώσεις καθώς οι εργαζόμενοι είναι πιο εκτεθειμένοι στις μολύνσεις (π.χ. εργάτες «πρώτης γραμμής»), έχουν πιο ανθυγιεινές συνθήκες εργασίας και διαβίωσης (π.χ. αγορά φθηνότερων και χειρότερης ποιότητας καταναλωτικών προϊόντων) και φυσικά χειρότερη υγειονομική περίθαλψη.

 

5. Οι νεοσυντηρητικές καπιταλιστικές αναδιαρθρώσεις των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών αδυνάτισαν τα δημόσια καθολικά συστήματα υγείας καθώς ιδιωτικοποίησαν (κυρίως έμμεσα) τμήματα και λειτουργίες τους, μείωσαν την χρηματοδότηση τους και ενίσχυσαν τον ιδιωτικό τομέα υγείας. Όμως τα πρώτα είναι τα μόνα που μπορούν να επωμισθούν το μεγάλο κόστος της αντιμετώπισης επιδημικών κυμάτων που δεν αφήνει περιθώρια για κερδοφορία. Γι’ αυτό ο ιδιωτικός τομέας στην υγεία, εμπρός σε τέτοια επιδημικά κύματα, αποσύρεται και παραμένει μόνο σε «φιλέτα» που υπόσχονται σημαντική κερδοφορία (πρόσθετα κέρδη), π.χ. έρευνα σε θεραπείες, φάρμακα και εμβόλια. Σε καμία όμως περίπτωση δεν επωμίζεται το κόστος της περίθαλψης του πληθυσμού συνολικά.

 

6. Η αντιμετώπιση κάθε νέας επιδημίας – και μέχρι να βρεθούν φάρμακα και εμβόλια – επιβάλλει τον περιορισμό κοινωνικών και ιδιαίτερα οικονομικών δραστηριοτήτων. Οι περιορισμοί αυτοί προκαλούν ύφεση ή και κρίση της οικονομικής δραστηριότητας. Εδώ προκύπτει για το κεφάλαιο το δίλημμα του ποια καμπύλη να εξομαλύνει: της επιδημίας ή της οικονομικής ύφεσης. Επάνω στην αντίφαση αυτή ταλαντεύονται οι πολιτικές των αστικών κρατών.

 

7. Ταυτόχρονα όμως, το κεφαλαίο αντιμετωπίζει την κατάσταση αυτή όχι μόνο ως κίνδυνο αλλά και ως ευκαιρία. Έτσι πειραματίζεται πλέον ολοένα και πιο έντονα με την δημιουργία μίας «νέας νέας» οικονομικής και κοινωνικής κανονικότητας ου να ενισχύει την κερδοφορία και την κυριαρχία του.

 

8. Στο κοινωνικό επίπεδο η «νέα νέα κανονικότητα» σημαίνει την επιβολή της «κοινωνικής αποστασιοποίησης» κυριολεκτικά ως νέο δυστοπικό τρόπο ζωής. Έχει όμως ένα σημαντικό όφελος για το καπιταλιστικό σύστημα καθώς εντείνει τις τάσεις εξατομίκευσης και λειτουργεί απαγορευτικά σε μαζικές λαϊκές κινητοποιήσεις. Οι επιδημίες προκαλούν αντιφατικές μαζικές κοινωνικές ψυχολογίες θυμού και φόβου. Ο πρώτος οδηγεί στην εξέγερση απέναντι στο σύστημα που αφήνει ανοχύρωτη την κοινωνία. Ο δεύτερος οδηγεί στην πειθήνια στοίχιση πίσω από την κρατική εξουσία και στην υποταγή. Για την Αριστερά είναι κρίσιμο να βασισθεί στον πρώτο και να τον μετατρέψει από τυφλό συναίσθημα σε λογική κατανόηση (συνείδηση) και πρόγραμμα πάλης. Ταυτόχρονα δεν πρέπει να υποτιμήσει τον δεύτερο καθώς υπάρχουν αντικειμενικοί υγειονομικοί κίνδυνοι χωρίς όμως να αποδέχεται την δυστοπία της «κοινωνικής αποστασιοποίησης». Η αντίφαση αυτή έχει και ταξική διάσταση που εκδηλώνεται επίσης διαφορετικά σε χώρες με διαφορετικό επίπεδο καπιταλιστικής ανάπτυξης. Τα εργαζόμενα στρώματα, υπό την απειλή της ανεργίας και της φτώχειας, συχνά επιλέγουν την επιστροφή στην εργασία (ακόμη και υπό την απειλή της επιδημίας) έναντι της «κοινωνικής αποστασιοποίησης»: το δίλημμα «θα πεθάνω από πείνα ή από τον ιό». Αντίθετα, μεσοαστικά στρώματα με σχετικά αποθέματα πλούτου και εμμονές με τον «ποιοτικό τρόπο ζωής» γίνονται φανατικοί υποστηρικτές των πιο ακραίων μορφών περιορισμού των κοινωνικών και οικονομικών δραστηριοτήτων και ακόμη και θιασώτες κυριολεκτικά φασιστικών μέτρων ελέγχου. Κατ’ αντιστοιχία, σε αναπτυγμένες καπιταλιστικές οικονομίες τα στρώματα αυτά είναι ισχυρότερα και επηρεάζουν έντονα τις εξελίξεις. Αντιθέτως, σε λιγότερο αναπτυγμένες καπιταλιστικές οικονομίες (ή σε καθυστερημένες πολιτικά χώρες όπως στις ΗΠΑ) τα εργατικά και λαϊκά στρώματα πιέζουν για επιστροφή στην εργασία – εφόσον δεν έχουν πολιτική συνείδηση έτσι ώστε να αρθρώσουν πιο ολοκληρωμένα τις διεκδικήσεις τους και να τις κατευθύνουν ενάντια στο καπιταλιστικό σύστημα.

 

9. Στο οικονομικό επίπεδο η «νέα νέα κανονικότητα» σημαίνει εκτεταμένα πειράματα με την τηλε-εργασία. Η τελευταία δίνει δυνατότητες αλλά εμπεριέχει και προβλήματα για το κεφάλαιο. Οι δυνατότητες της είναι ο περιορισμός και ο εξορθολογισμός του κόστους παραγωγής (τόσο στο μισθολογικό όσο και στο μη-μισθολογικό τμήμα του). Στον τομέα του μισθού, η τηλε-εργασία μπορεί να οδηγήσει σε πολλές κατηγορίες εργαζομένων. Ιδιαίτερα στον τομέα των υπηρεσιών και λιγότερο στην μεταποίηση, κάποιες δουλειές μπορούν να γίνουν μέσω τηλε-εργασίας στο σπίτι. Εδώ εμφανίζονται δύο δυνητικές περιπτώσεις. Στην πρώτη οι τηλε-εργαζόμενοι ανήκουν στην επιχείρηση αλλά αμείβονται με μικρότερους μισθούς. Στην δεύτερη οι τηλε-εργαζόμενοι μπορεί να είναι τυπικά ανεξάρτητοι και να αμείβονται «με το κομμάτι» (ένα τρόπο αμοιβής που αυξάνει το ποσοστό υπεραξίας). Και στις δύο περιπτώσεις το κεφάλαιο μειώνει το μισθολογικό κόστος του και επίσης κάνει οικονομία σε κατά κεφαλή πάγια έξοδα. Ένα συνεπακόλουθο όλων αυτών των πειραματισμών είναι η ραγδαία αύξηση της ανεργίας (του εφεδρικού στρατού εργασίας), με αποτέλεσμα την περαιτέρω συμπίεση των μισθών. Τα προβλήματα αφορούν την δυνατότητα εξάσκησης του διευθυντικού ελέγχου και την διαρκή πίεση για αύξηση της παραγωγικότητας. Η τηλε-εργασία δημιουργεί προβλήματα και στα δύο αυτά – αλληλοδιαπλεκόμενα άλλωστε – πεδία. Στην περίπτωση του μισθού «με το κομμάτι» η πίεση για αύξηση της παραγωγικότητας μπορεί να γίνει ευκολότερα μέσω της απαίτησης μεγαλύτερης παραγωγής. Όμως έχει το αρνητικό ότι θα πρέπει να υπάρχει μία έστω και μικρή αύξηση της αμοιβής. Στη περίπτωση της τηλε-εργασίας που αμείβεται με μισθό τότε οι αυξήσεις της παραγωγικότητας περνάνε ευκολότερα στο σύνολο τους σχεδόν στο κεφάλαιο. Όμως είναι δυσκολότερος ο διευθυντικός έλεγχος. Γι’ αυτό γίνονται εκτεταμένα πειράματα με κάμερες, καταγραφή πράξεων, πολλαπλές τηλε-συσκέψεις κλπ. Όμως, όλες αυτές οι διαδικασίες ελέγχου και εντατικοποίησης της εργασίας απαιτούν σημαντικό χάσιμο χρόνου και έχουν επίσης κόστη.

 

10. Στον αντίποδα αυτών των πειραματισμών του συστήματος, το εργατικό κίνημα και η Αριστερά πρέπει να διεκδικήσουν αξιοποίηση των εργαλείων της πληροφορικής και της τηλε-εργασίας για μείωση του χρόνου εργασίας έτσι ώστε αντί να αυξηθεί να μειωθεί η ανεργία. Ταυτόχρονα, η αξιοποίηση αυτών των εργαλείων μπορεί να γίνει μόνο βοηθητικά στη ζωντανή ανθρώπινη συνεργασία και αλληλεπίδραση και, φυσικά, να υποβοηθά αλλά να μην υποκαθιστά την ανθρώπινη επαφή και τις συλλογικές διαδικασίες.

‘The relationship between working time and productivity –Intensity of labour’ by Alexis Ioannides & Stavros Mavroudeas, INTERNATIONAL JOURNAL ON WORKING CONDITIONS

INTERNATIONAL JOURNAL ON WORKING CONDITIONS

 

‘The relationship between working time and productivity – Intensity of labour’

by Alexis Ioannides & Stavros Mavroudeas,

 

ABSTRACT

Influential economists like Marx, Jevons, Chapman and Robbins argued that working time and labour intensity – productivity are strongly correlated. Nevertheless, the quantitative relationship between these two magnitudes has never been estimated. This article makes a step towards estimating this relationship. It proposes a new theoretical formulation, following the ideas of influential economists. It utilizes for the first time data from ergonometric experiments to estimate the material basis of this relationship. The estimated relationship between working time and maximum intensity for manual labour is mainly based upon the physical limitations of human body. The findings confirm the thesis of a strong negative correlation that can lead to output maximization following a working time reduction. They can also be used to explain the long term decreasing trend of working time that seems to reach an end in our days.

 

View this document on Scribd

 

Click to access IJWC.19_Ioannides&Mavroudeas_p.27.45.pdf

https://www.scribd.com/document/468909894/The-Relationship-Between-Working-Time-and-Productivity-Intensity-of-Labour-IJWC-19-Ioannides-Mavroudeas

https://www.researchgate.net/publication/342883019_INTERNATIONAL_JOURNAL_ON_WORKING_CONDITIONS_The_relationship_between_working_time_and_productivity_-Intensity_of_labour

https://www.academia.edu/43597151/INTERNATIONAL_JOURNAL_ON_WORKING_CONDITIONS_The_relationship_between_working_time_and_productivity_-Intensity_of_labour

 

 

 

Friedrich Engels and his contribution to Marxism by S.Mavroudeas – HUMAN GEOGRAPHY

 

Human Geography

First Published July 8, 2020 Research Article

https://doi.org/10.1177/1942778620937123

 

Friedrich Engels and his contribution to Marxism

 

Stavros Mavroudeas

Professor (Political Economy)

Dept. of Social Policy

Panteion University

e-mail: s.mavroudeas@panteion.gr

 

Abstract

The 200^th anniversary of the birth of F.Engels comes at a time when his contribution to Marxism is being disputed by Neue Lekture and Sraffian authors, based on the alleged discovery of him having distorted Capital. The evidence presented by the new anti-Engelsionists are flimsy and essentially philological hair-splitting arguments. The common ground uniting them is their abhorrence for the existence of Marxism as a coherent theoretical tradition and as a weapon for the revolutionary struggle of the working class for the emancipation of human society.

 

A short biography

This year marks the anniversary of the 200 years since the birth of Friedrich Engels, the co-founder of the Marxist tradition. He was born on the 28^th of November 1820 at Barmen-Elberfeld (later renamed Wuppertal) in Germany. He came from a bourgeois family with industrial and merchant enterprises in Germany and England. At the age of twenty he followed the radicalization of the German student youth of that time and joined the so-called Young Hegelians. The Young Hegelians were a radical group that disputed social conformism and supported democracy and anti-clericalism. German student youth – coming mainly from bourgeois origins as the university was still an upper-class fiefdom – were profoundly disillusioned by the failure of the bourgeois democratic revolutions in the then segmented Germany. These revolutions that strived for a unified democratic society were initiated by the bourgeoisie but fought for by the peasants and the workers. Once they were crushed by foreign interventions, the bourgeoisie soon compromised and the popular classes remained to fight till the bitter end. This led a sizeable segment of the student youth to dispute the social progressiveness of the bourgeoisie and to seek the emancipator of the human society in the less-knowledgeable but more steadfast popular classes. This was indeed the course followed by Friedrich Engels and Karl Marx.

Engels met Marx in 1842 but their life-long friendship and scientific and political collaboration begun in 1844. He had become a communist before Marx, with the latter following soon afterwards. They co-authored in 1847 the Manifesto of the Communist Party which delineated the strategy and the tactics of the communists on the eve of the democratic revolutions in Europe at the end of the 19^th century. He participated in the 1849 revolutionary uprisings in Germany and fought with one of the best revolutionary military detachments. This experience earned him the nickname ‘the General’ among his and Marx’s circle.

After the failure of these revolts Engels returned in 1850 to Manchester to work for the family textile enterprise and leading a literally double-life: on the one side as a factory manager and on the other hand as a social revolutionary fighting against his very class. At the same time Marx, after several expulsions from other European countries, settled in London and their collaboration intensified. As during the 1849 revolutions (when Engels participated militarily in them and Marx took the role of the political spokesperson), a very neat division of labor existed between them. Engels was primarily occupied with garnering political support while Marx concentrated on theoretical analysis. Nonetheless, as it will be argued below, this does not diminish Engels’ theoretical stature as he actively participated in the formation of Marxist theory by his own contributions, his co-authored works with Marx and, above all, by his immense knowledge of the actual workings of the capitalist economy. When Engels eventually retired in 1870, he moved near Marx in London and their collaboration intensified further.

When Marx died in 1883, Engels undertook the Herculean feat of editing Marx’s unpublished work and particularly the second and the third volume of Capital. He, moreover, worked energetically for the promotion of Marxist theory in tandem with the creation of workers’ revolutionary parties. This exemplified his shared with Marx conviction – later expounded by Lenin – that there cannot be a revolutionary party without a revolutionary theory and program. Engels died in 1895 having made an immense contribution in developing, expanding and systematizing the Marxist tradition. For this he is rightfully respected as the co-founder of Marxism.

 

Engels’ contribution to Marxist Political Economy

Engels’ theoretical contributions span several fields. However, it is worth highlighting his work in Political Economy that is often neglected; and this sometimes goes hand-in-hand with some recent gratuitous attacks on his editorship of Marx’s Capital. This is a totally erroneous conception. Engels was not only a profound connoisseur of the actual workings of the capitalist economy but also a talented economist.

He wrote The Outlines of a Critique of Political Economy which greatly impressed Marx and motivated him to study Political Economy. In this he offers a critical analysis of the Value theory of Classical Political Economy and pinpoints several of its deficiencies (e.g. Ricardo’s setting the market price according to the least efficient producer). He also endeavors in several other crucial issues like the existence of economic cycles and capitalism’s inherent tendency through labor-saving technical change towards creating a surplus population (what later Marx termed the ‘reserve army of labor’). Additionally, he recognizes the tendency towards concentration and centralization of capital as well as the role of market speculation. Last, Engels analyses the inefficient character of the capitalist economy and the superiority of a planned economy.

His Condition of the Working Class in England – written in 1844 before the beginning of his collaboration with Marx in 1845 – explores several crucial issues that later constituted the backbone of Marxist Labor Economics. He studies the labor market and the determination of wage and unemployment (again through the process of the reserve army of labor), the industrialization process and the consequences of technical change. A major Engelsian contribution is his recognition that labor’s class struggle through trade unions have viable results and lead to sustainable better wages and working conditions. This argument pioneers the Marxist wage theory as constituted by a physical and a social part and its radical difference from Ricardo’s conception of the wage as necessarily confined to the physical part (through the doomed Malthusian theory of population). This theme is echoed in his later (1872) Housing Question, where he again stressed the social determination of the value of labor-power.

But Engels’ study on the Housing Question goes further beyond and explores meticulously hot topics of Geography in general (and Economic Geography in particular). He analyses how the problem of working class’ housing arises in capitalism and how the latter exploits it but never actually solves it by geographically moving it problem around.

Engels’ Anti-Duhring (1873) devotes a whole section on Political Economy where he analyses scientific methodology, the theory of surplus-value and the theory of rent. He rightfully emphasizes that the theory of surplus-value (and of course the underlying Labor Theory of Value) and the law of falling rate of profit to fall (LFRP) constitute the basic tenets of Marxist economic analysis and its primary differentiae specificae from Classical Political Economy[1]. A usually neglected gem in Engels’ Political Economy contribution is his focus on the effect of the turnover of capital in relation to profitability. The turnover of capital is the time required for profits to be reaped from an investment. A shorter turnover of capital enables capital to reinvest more rapidly and thus increase its annual profitability. Engels, based on his own knowledge of capitalist enterprises, pinpoints that it is a counter-acting factor in the tendency of the rate of profit to fall; an issue remaining till today unexplored in Marxist economic analysis.

Notwithstanding, Engels’ major contribution in Marxist Political Economy is his unmitigated feat in streamlining Marx’s notebooks into the second and third volumes of Capital. This required not a scholastic philological editor but a very accomplished political economist with profound knowledge of the issues at hand. Engels was able to succeed in this not only because he had this quality but also because he was ‘flesh and blood’ of Marx’s thinking. Marx’s economic analysis would not be so powerful without the very close interaction and interweaving with Engels’ intimate knowledge of capitalism’s modus operandi and strong economic analysis abilities.

 

On some gratuitous attempts to counterpose Engels to Marx

Frequently Engels was attacked as a distorter of Marx’s thought. The common ground behind almost all these attacks is the fact that Engels made Marxism a political and intellectual force by systematizing it and also by organizing and directing political parties based on Marxism. This brought the wrath of many foes but also of several dubious ‘friends’, that prefer Marxism to be an amorphous ‘critical’ approach without political intervention.

Some initial attacks took place immediately after the publication of Capital and the energetic promotion of Marxism by Engels.

The first serious attacks were unleashed in the 1970s and 1980s and focused on philosophical and methodological issues. Engels was falsely accused of misrepresenting Marx’s dialectics as a mechanistically objective method and of trying to imprison Marx’s free critical spirit in the cage of a standardised ‘system’ (e.g. McLellan (1977), Carver (1984)). This attack had sometimes an ultra-leftist allure as it pronounced the supposed indeterminacy of class struggle as opposed to strict laws of motion. In the ensuing debate it was proven that, despite minor differences, Engels was consonant with Marx. Foster (2017) and Blackledge (2020) give an accurate presentation of this wave and also a brilliant reply to it.

The second wave of attacks emerged since the 1990s and centered more on the Political Economy of Marx and Engels. It is led by the Neue Lekture[2] (NL) authors and their hijacking of the MEGA project and it is being seconded by Sraffians. It maintained that Engels distorted Capital by making unwarranted interventions and mispresenting it as a finished work whereas it is simply an incomplete research project. Among others, Engels is accused of ascribing to Marx a theory of economic crisis based on the Law of the Falling Profit Rate, whereas the latter was supposedly agnostic.

Their main attack is on Capital III, although the whole Capital also draws their fire. They cannot accuse Engels of falsifying Capital I as this was published while Marx was alive. However, much of their accursed subjects (the Labour Theory of Value (LTV) for the Sraffians, the theory of money and the LFRP for both of them) are already clearly delineated in Capital I. Hence, their main effort is to draw a wedge between Capital I and Capital III, by arguing that Marx had second thoughts on these issues and Engels hide them while editing Capital III.

M.Heincrich, a prominent NL spokesperson, maintains that Engels’ editorship distorted Marx’s text by presenting it as a coherent work whereas it was not only an unfinished but also an unfinishable work: Marx’s thought was ‘far more ambivalent and much less developed’ and ‘it is doubtful whether the materials were available to complete Capital’. He even implies bad intentions, by maintaining that Engels ‘by no means indicated all the interpolations and alterations he made’ in Capital III (Heinrich (1996-7)). His alleged proofs of Engels’ ‘crimes’ are based on Vollgraf & Jungnickel (2002). A careful examination of their proofs shows that they are insubstantial and simply hair-splitting arguments. Vygodskii & Naron (2002) have very accurately criticized them for not comprehending the historical character Capital III and for inordinately putting themselves in Engels’ boots as Capital’s ‘modern’ editors.

In analytical matters, his main focus is on crisis theory. Heinrich (2016, p.127) boldly declares that after 1865 ‘Although Marx made no more explicit reference to the “law of the tendency of the rate of profit to fall,” a strong indication suggests that Marx no longer adhered to this law’. The textual evidence he offers is irrelevant as he is totally ignorant of the distinction and the relationship between the value composition of capital (VCC), the technical composition of capital (TCC) and the organic composition of capital (OCC) (see Saad-Filho (1993)). Thus, he refers to a passage where Marx argues that there can be an increased VCC with an increased profit rate. But Marx’s LFRP rests upon the OCC and not the VCC.

The next analytical point he tackles in Heinrich (1996-7) is credit theory where he declares that he discovered obvious evidence of Engelsian manipulation of Marx’s work. He argues that Marx has opted for not discussing credit theory at the highly abstract level of Capital, but at a lower level linked to a number of historically specific institutional factors. He even declares that for Marx ‘there cannot be a general credit theory’. He then accuses Engels for presenting the research material found in Marx’s manuscript on the general level. This is a totally imprudent argument. First, the analysis of credit is part and parcel of the theory of money. And Marx’s theory of money is an organic part of the analysis of Capital. Second, Marx’s analysis proceeds from the abstract to the concrete. Consequently, his analysis of credit follows the same route and cannot be relegated to some middle-range level.

Heinrich’s (2016) additional ‘proofs’ are also red herrings. He submerges into Marx’s correspondence but the best he can discover is that Marx was testing his crisis theory by examining several concrete empirical cases. Therefore, the rest of his attack on Engels for falsifying Marx is simply erroneous.

The only point that Heinrich makes a serious substantive argument is his critique of Engels’ historical transformation problem (and the existence of simple commodity production as a system per se). This is a well-known error of Engels for which, however, he took the full responsibility. Thus, he cannot be accused as a falsifier of Marx on this count.

The Sraffians have jumped onto the NL bandwagon. Their perspective is not so much textual scholasticism but economic analysis. The controversy between Marxism and Sraffianism is well-known and centers upon the Sraffian rejection of the LTV and the LFRP. H.Kurz (2018), an eminent figure of Sraffianism, praised the MEGA edition for presenting Marx as a ‘renaissance man and homo universalis’ rather than as a political activist. He accuses Engels that ‘He was not, at least not throughout, the innocent editor as which he portrayed himself, although there is reason to presume that he felt he was’. He laments that MEGA did not find any wavering by Marx regarding the LTV. But Kurz (2018, p.16-7) finds a true watershed regarding the LFRP. He readily espouses all NL claims about Marx having second thoughts about the LFRP. And, of course, that Engels consciously concealed this. His conclusions are revealingly political. From MEGA’s debunking of Marxism as a system he concludes that Marx had reservations about the inevitability of socialism (Kurz (2018), p.23).

 

In praise of Engels, co-founder of Marxism

The attacks on Engels are neither justified nor bona fide.

For the anti-Engelsionists that try to place themselves as the true interpreters of Marx’s thought, history leaves no room for them. Marx and Engels’ close personal relationship, common way of thinking, division of labour (both theoretical and political) is beyond any dispute. Marx regularly discussed economic matters with Engels. Furthermore, no modern editor could achieve transforming Marx’s manuscripts to a book as it lacks their close personal relation and their long-standing identification in theoretical and political matters.

The main reason why Engels has attracted so much rancor is that he systematized Marxism as theoretical system and transformed it to a mass political movement. This is his ‘cardinal sin’ and for this contemporary anti-Engelsionists practically prefer that Capital should not have been published: ‘it is an unfinished and unfinishable work’. For this reason, they try to portray Marx as a ‘liberal thinker’ (Carver (1984)) as opposed to the devious communist Engels. It is true that Engels became a communist before Marx. But it is equally true that Marx and Engels are the co-founders of Marxism and the communist movement[3]. Their bond cannot be severed despite the copious efforts of the anti-Engelsionists.

 

References

Blackledge P. (2020), ‘Engels vs. Marx?: Two Hundred Years of Frederick Engels’, Monthly Review, 72:1

Carver T. (1984), ‘Marxism as Method’ in T.Ball & J.Farr (eds), After Marx, Cambridge: Cambridge University Press

Foster J.B. (2017), ‘The Return of Engels’, Monthly Review, 68:10

Heinrich M. (1996-7), ‘Engels’ Edition of the Third Volume of Capital and Marx’s Original Manuscript’, Science & Society, 60: 4

Heinrich M. (2016), ‘Capital’ after MEGA: Discontinuities, Interruptions and New Beginning’, Crisis & Critique 3:3

Kurz H. (2018), ‘Will the MEGA2 edition be a watershed in interpreting Marx?’, The European Journal of the History of Economic Thought 25:5

McLellan D. (1977), Frederick Engels, Harmondsworth: Penguin.

Saad-Filho A. (1993), ‘A Note on Marx’s Analysis of the Composition of Capital’, Capital & Class 17:2

Vygodskii V. & S. Naron (2002), ‘What Was It Actually That Engels Published in the Years 1885 and 1894? On the Article by Carl-Erich Vollgraf and Jürgen Jungnickel Entitled ‘Marx in Marx’s Words’?’, International Journal of Political Economy 32:1

Vollgraf C-E. & J. Jungnickel (2002), ‘Marx in Marx’s Words’? On Engels’s Edition of the Main Manuscript of Book 3 of ‘Capital’’, International Journal of Political Economy 32:1

 

[1] As it is well-known, the Marxist LTV has been habitually attacked by many friends and foes of Marxism; beginning with Bohm-Bawerk, continuing with the Sraffians and nowadays with D.Harvey (who recently professed that Marx had no ‘Labor’ theory of value). The gist of these attacks is that on the basis of LTV Marxism proves that capitalism is an exploitative system that has to be overthrown.

[2] The NL proposes a new reading of Marx against the supposedly rigidness of classical Marxist theory. First, it argues that Marx has a monetary theory of value, implying that abstract labour is directly associated and incarnated in money. This is a well-known fallacy that Marx explicitly rejected in his critique of Franklin. Second, the NL abhors considering the state as an instrument of the bourgeoisie and argues that although it supports the capitalist system it has also considerable degrees of freedom. This led the NL to relativism and reformist politics. Third, it questions the revolutionary character of the proletariat.

[3] It is revealing how their co-authored founding text of the communist movement, the Communist Manifesto, was preceded by Engels’ (1847) Principles of Communism.

 

Download links:

https://www.scribd.com/document/468440292/Friedrich-Engels-and-his-contribution-to-Marxism

https://www.academia.edu/43554302/Friedrich_Engels_and_his_contribution_to_Marxism

https://www.researchgate.net/publication/342767632_Friedrich_Engels_and_his_contribution_to_Marxism

The impact of Covid-19, Interview with Stavros Mavroudeas – CASS (Chinese Academy of Social Sciences)

 

Following is an interview for a course conducted by the Chinese Academy of Social Sciences (CASS). It will appear in a chinese publication.

The impact of Covid-19

Prof. Yu Haiqing, CASS

 

Interview with Stavros Mavroudeas (Professor of Political Economy, Panteion University, Athens, Greece)

 

1. It is said that the COVID-19 epidemic is the most prominent systemic risk test in the field of public health that the world has faced since the Second World War, highlighting the contrast between the capitalist countries and Socialist China in the state capability (in Fukuyama’s words). What do you think of this contrast? What advantages and disadvantages do you think the two systems has in dealing with dangerous accidents breaking out suddenly?

 

The COVID-19 epidemic, and more generally the new ‘emerging epidemics’ that appeared after 1975, bring forth again the need to contrast the ability of capitalism compared to socialism in confronting such public health crises.

The COVID-19 epidemic caused a health crisis for the whole world. At the same time, the global economy was entering a recessionary path that is now characterized as economic crisis. Thus, the COVID-19 epidemic is related to a twin crisis: health and economic. This is recognized by all sides of the spectrum of economic thought (Orthodox, Heterodox and Marxist). Of course, there is a major difference on the causality between the health and the economic crisis. Orthodox and Heterodox views maintain that it is the health crisis that caused the economic crisis; implying that in the absence of the former the latter would not have occurred. Marxist views, on the other hand, argue that the advanced capitalist economies were already entering a recessionary path leading to an economic crisis (Mavroudeas (2020a), Roberts (2020)). The COVID-19 epidemic acted as a trigger that accelerated and aggravated the trend towards the crisis. Several recent reports on the state of different economies give support to the Marxist argument. For example, the recent report by the US NBER (https://www.nber.org/cycles/june2020.html ) declared that the US economy was entering recession in February 2020, before the hit by the COVID-19 epidemic. Similarly, many other reports from other countries – especially for the manufacturing sector (e.g. Germany) but also for the whole economy – point out to the same direction. Hence, Marxism is correct in pointing out that the capitalist economies were already heading towards an economic crisis and that the health crisis brought forward and worsened this tendency.

A health crisis of the type f the COVID-19 epidemic has serious economic repercussions of its own. In order to confront epidemic diseases, it is necessary to suspend social and economic activities (lockdowns, restrictions of factory and other productive activities etc.). These lockdowns are especially necessary when there are no medical tools immediately available (vaccines, medicines etc.) to cure the disease. This restriction of social and economic activities helps to constrain the expansion of the epidemic and gives time to the health system to gather resources for confronting the health crisis. At the same time, this restriction of economic activities depresses the economy. If this happens in times when the economy is already trending towards recession, then the lockdowns accelerate this trend.

This situation poses a critical dilemma for policymakers. When facing a twin crisis (health and economic) and the policy measures required to confront the one crisis aggravate the other, then policymakers must decide to which crisis they will give priority. In Gourinchas’ (2020) pertinent description, ‘policy measures flattening the health crisis curve steepen the economic crisis curve’.

There are fundamental differences on how confronts such a dilemma the capitalist and the socialist economy.

The capitalist economy is based on the private sector and the public sector operates as a support of the former. The private sector works for profit; thus, it engages into activities procuring profits and abstains and/or withdraws from non-profitable activities. Furthermore, the capitalist economy in order to surpass health and economic crises needs to mobilise primarily the private sector (as this is the dominant sector of the economy). This requires using the public sector in order to subsidise the private sector by giving to the latter sufficiently profitable incentives. This is an indirect mechanism that (a) it is not sure that it can work and (b) it wastes time in taking place. Thus, policy measures are slow and fuzzy in a capitalist economy.

On the contrary, the socialist economy operates on the basis of economic planning and its dominant sector is the public sector. Thus, it can have non-surplus producing activities and even loss-making activities if this is decided by social planning. Non-surplus producing activities are viable as socialist enterprises do not operate on the basis of profit-making. Loss-making activities are also viable since they are designated as such by social planning and are structurally subsidized by the other economic activities. Additionally, when faced with an urgent contingency, it can mobilise resources on time and in sufficient numbers as this is a direct mechanism operated by the planning authority. Hence, it is certain that (a) it will take place and (b) be punctual.

For these reasons the socialist economy is better equipped to face contingencies like a health crisis. The capitalist economy can withstand a shorter economic lockdown compared to the socialist economy or even state capitalism. As D.Trump put it for the US economy, ‘it is not built to be shut down’. The fundamental reason is that capitalist enterprises operate for profit; or else they have no reason to exist. Consequently, they cannot operate at a cost of production level and moreover with losses. Unless someone else subsidises them to keep operating, they are going to close. On the contrary, a socialist economy can survive without achieving surplus (profits) by simply covering production costs. For the same reasons it can survive longer even with economic losses. Also, the socialist state can bear much greater burdens than its counterpart in capitalism as the former has much greater economic size and power.

From the previous point follows that socio-economic systems based on a public health sector are better able to cope with the epidemic problem. By analogy, capitalist economies that have a large and efficient public health system face the problem better than those that have a weak public health system and rely mainly on the private health sector (e.g. the US).

 

2. What kind of impact will the outbreak of this epidemic have on the world configuration?

The COVID-19 epidemic has a profound impact on the world configuration. The world system was already in upheaval before the epidemic. The 2008-9 global capitalist crisis has ended the era of the so-called ‘globalisation’ and ushered a period of increased imperialist rivalries. After the collapse of the Eastern bloc, the main Western imperialist powers inaugurated the ‘globalisation’; that is an era of increased internationalization of capital (for a more detailed analysis see Mavroudeas (2019)). The preachers of ‘globalisation’ argued that it was a completely new era, unforeseen before and that this radical change is here to stay forever. Moreover, they argued that it signified the end of national economies and of national conflicts and wars and the spread of (western) democracy all over the world. Within Marxism, the ‘globalisation’ supporters even declared the end of imperialism. None of these ‘stylised facts’ stand up to empirical scrutiny. First, a similar era of increased internationalization of capital existed at least during the 19^th century. And this era collapsed after the first global capitalist crisis of 1873-5 and was replaced by a period of increased ‘nationalisation’ (that is return to the national centres) and economic and military conflicts. Second, national economies (and their policies) never ceased to matter. All the main Western imperialist powers conducted their ‘globalisationist’ policies on the basis of their specific national interests and whenever was required the heavy hand of the national state was applied without scruples. In a nutshell, ‘globalisation’ really meant the weakening of most less developed economies and their opening to their exploitation by the main Western imperialist powers. This internationalisation of capital functioned as a typical counter-acting factor to the falling profitability of the more developed capitalist economies; thus, supporting their profitability and their capital accumulation at the expense of less developed economies.

This era run smoothly for the Western imperialist powers till the beginning of the 21^st century. However, soon the fundamental contradictions of capitalism resurfaced as the internationalization of capital’s counteracting ability was exhausted. This was exemplified by the weakening of the main Western imperialist super-power, the US. The US economy, despite the benefits of the ‘globalisation’ policies, started to stagger. Similar trajectories emerged in all other major Western imperialist powers and Japan. The eruption of the 2008-9 global capitalist crisis signified the end of the ‘globalisation’, the return to overtly and explicitly national policies and the aggravation of intra-imperialist rivalries. The US Trump administration is the blatant declaration of this process; which however had begun implicitly before.

The COVID-19 epidemic intensifies the ‘de-globalisation’ process. It has become an ideological, political and economic battleground for US’ attempt to bring the People’s Republic of China to its knees. But, more fundamentally it intensifies the dismantling of the ‘globalisation’s’ international value chains; that it the internationalised structures of production and exchange that were constructed during the ‘globalisation’ era. International productive and commercial chains are disrupted due to the lockdowns and the prohibition of movement of people and products from country to country. This leads to a rearrangement of international economic relations along new alliances and on the basis of more overtly national policies. This tendency had begun before the COVID-19 epidemic (see, for example, the BREXIT) but the latter strengthens it further.

 

3. From the point of this epidemic, how do we discern the future development of world socialism? what kind of impact and changes will come out ahead? How should we respond to them?

For the Communist Left and the working-class’ movement, the period marked by the COVID-19 epidemic poses serious challenges. The capitalist world is in deep problems, but the alternative of socialism is not obvious as it is still suffering from the 1989 collapse of the Eastern bloc. Moreover, the majority of the Western Left has been lost in cultural wars and political-correctness, neglected class politics and become a fellow-traveler of bourgeois reformism. The latter is trying to make a come-back in the form of anti-neoliberalism; after its total discredit when it wholeheartedly capitulated to neo-conservative policies in the 1990s. However, this new anti-neoliberalism is simply a façade behind which new conservative policies are being hidden.

First, it is nowadays clear that Neoliberalism has failed miserably. In economic policy, the notion that the market is self-equilibrating and the state should withdraw from the economy has succeeded in increasing the degree of labour exploitation (that is, the rate of surplus value in Marxist terms) but it has failed to cope with the over-accumulation of capital. Thus, the profit rate has not recovered sufficiently. Additionally, its dogmatic view that economic crises are exogenous makes Neoliberalism particularly incapable of formulating economic policies for overcoming crises. By analogy, regarding the health sector, its attempt to privatize public health systems (either directly or indirectly by fragmenting them and creating competition between their segments and by reinforcing public-private partnerships) has seriously damaged them.

The obvious failure of Neoliberalism in the wake of the 2008 global economic crisis marked its substitution by the social-liberal New Macroeconomic Consensus. This is a blend of mild neoliberalism with New Keynesianism. More formally, it is an approach that is Keynesian in the short-run and New Classical in the long-run. The current crisis makes this succession even more evident. Since the first signs of the coming crisis governments not only adopted lax monetary policies but also expansive fiscal policies. In the case of the EU, the coronavirus epidemic led to the disengagement of public spending and deficits from the constraints of the Stability and Growth Pact. Even more striking is the relaxation of restrictions on the countries of the eurozone that are bound by austeriterian economic adjustment programs (e.g. Greece).

Indeed, as the long-run use of monetary policy has led to its exhaustion, the center of gravity of economic policy shifts to fiscal policy as extensive fiscal support packages are announced. Moreover, something unthinkable in the neoliberal times is happening: official voices contemplate the nationalization of strategic sectors of the economy (e.g. Alitalia in Italy).

Additionally, industrial policy is returning explicitly, and in a very active and discreet manner. Indicatively, in the context of the epidemic crisis large sums of money are directed to the health sector; and corresponding vertical industrial policy is not only praised but practically implemented. It should be noted that while Neoliberalism abhors industrial policy in general, its successor (the New Macroeconomic Consensus), at least initially preferred only horizontal industrial policies. Now its pendulum is moving towards vertical industrial policies.

Secondly, there are increasing signs of the forthcoming failure of the New Macroeconomic Consensus as well. The policies it promoted – with the return of a bashful state interventionism and the systematic anti-cyclical use of all state policies – may have averted the catastrophe on the eve of the 2008 global crisis but it failed to rectify the very deep contradictions and problems of the capitalist economy. These problems are already evident in the inability of its economic policies to avert the economic crisis that is being triggered by the coronary epidemic.

The Communist Left and the working-class’ movement should not be the fellow-travelers of the new anti-neoliberal bourgeois orthodoxy. Instead, they should reassert the advantages of socialism over capitalism. They must use this crisis to explain that it is capitalism that creates crises, misery and more frequent pandemics and that replacing it with a planned and democratically run economy would alleviate the living standards of the labouring majority of modern societies.

Apart from this strategic goal, the forces of the Communist Left and the workers’ movement must demand that the burden of the twin crises should be paid by capital. Also, the public health system and in general the public welfare system – that again proved to be the only one able to cope with the epidemic – should be strengthened after years of underfunding and privatisations. Social medicine, emphasis on primary health and universal provision of health and welfare benefits should be the guidelines for these systems.

 

4. Severe infectious diseases are the enemies to all mankind. In your opinion, how did the epidemic highlight the core of a community with a shared future for mankind?

Epidemics are enemies of all mankind but often they are not the product of all mankind but of specific socio-economic systems and the classes that dominate them.

During the last 30 to 40 years, capitalism has become more and more prone to epidemics, in contrast to the prevailing belief that the advances in medicine and the creation of universal and developed health systems had put an end to such phenomena. Especially after 1975 we have the appearance of the ‘emerging epidemics’, i.e. dozens of new diseases, mainly due to viruses, with a frequency that has no analogue in history. These new epidemics are mainly zoonoses, i.e. animal viruses transmitted to humans.

The general explanation of this phenomenon lies in the Marxist thesis on the ‘metabolic rift’, that is, in the realistic argument that capitalism drastically worsens human-nature relations as it blindly promotes the commodification and exploitation of the latter, ignoring natural limitations and social consequences. This thesis does not imply accepting various outrageous ecological views on the return to nature and de-growth, which ignore the fact that (a) all human socio-economic systems intervene and metabolize nature and also that (b) this metabolism is necessary for ensuring even the basic survival of large sections of the human population. But it does mean that capitalism is uncontrollably expanding this metabolism as its central motive is the profitability of capital, which operates with a blind logic (‘après moi la deluge’: I do not care about the system’s survival so long as I get my profit).

But this general explanation does not suffice to explain this increase of epidemics during the last 30-40 years and needs to be supplemented with historical conjunctural determinations. We can reasonably identify the following factors. First, the uncontrolled growth of (otherwise necessary) industrial agriculture has led to the use of problematic hygienic methods that, however, enhance capitalist profitability and has already caused significant problems (e.g. salmonella). Secondly, due to the internationalization of capital (the so-called ‘globalization’), increasing competition internationally imposes the dominance of these production methods as they involve lower costs. Third, the uncontrolled growth of the capitalist agro-industrial complex dramatically limits virgin areas and brings humanity into contact with diseases and viruses that were previously restricted there and concerned small indigenous communities. The latter had either acquired relative immunity to them or the epidemics were limited to these communities and did not spread significantly. Fourth, the internationalization of capital with the proliferation of transport and communication routes between remote areas of the world facilitates the rapid transmission of epidemics throughout the world, while in the past was more limited and therefore more controllable. Fifth, the commodification of the use and consumption of exotic species enhances zoonotic diseases.

Most of these new epidemics (a) do not have strict class barriers but (b) have class asymmetric effects. They do not have strict class barriers because they are transmitted through consumer goods (in the diet) and social gathering and therefore classical methods of class segregation cannot be easily applied (e.g. ‘letting the plebeians die in their ghettos’). However, they have asymmetric effects as workers are more exposed to infections (e.g. ‘front-line workers’), have more unhealthy working and living conditions (e.g. buying cheaper and worse quality consumer products) and of course inferior health care.

This specific character of the new epidemics highlights the necessity to revitalize the socialist movement and struggle to defeat the dominant imperialist powers.

 

REFERENCES

Gourinchas P.O. (2020), ‘Flattening the Pandemic and Recession Curves’ in Baldwin R. & Weder di Mauro B. (eds.), Mitigating the COVID Economic Crisis , London: CEPR Press

Mavroudeas S. (2019), ‘De-globalisation and the Return of the Theory of Imperialism’, σε Kaoru Natsuda K. et al (eds.), Globalisation and Public Policy, London: IJOPEC http://www.ijopec.co.uk/wp-content/uploads/2019/10/2019_13.pdf .

Mavroudeas S. (2020a), ‘The coronavirus pandemic and the health and economic crisis’, https://stavrosmavroudeas.wordpress.com/2020/03/25/4383/

Mavroudeas S. (2020b), ‘Working Hypotheses for the Political Economy of Modern Epidemics’, https://stavrosmavroudeas.wordpress.com/2020/05/27/the-political-economy-of-modern-epidemics-by-s-mavroudeas-marxist-studies-york-university/

Roberts M. (2020), ‘The Virus, Capitalism, and the Long Depression’, interview with Michael Roberts, Spectrezine March 24, https://spectrejournal.com/the-virus-capitalism-and-the-long-depression/

 

https://www.scribd.com/document/466222920/The-Impact-of-Covid-CASS-Interview

https://www.academia.edu/43384075/The_impact_of_Covid_-_CASS_interview

https://www.researchgate.net/publication/342305938_The_impact_of_Covid_-_CASS_interview

‘Is the Financialization Hypothesis a theoretical blind alley?’ – S.Mavroudeas & D.Papadatos, WORLD REVIEW OF POLITICAL ECONOMY

The article can be downloaded via the following links:

https://www.researchgate.net/publication/330719577_Is_the_Financialization_Hypothesis_a_Theoretical_Blind_Alley

https://www.academia.edu/42191644/IS_THE_FINANCIALIZATION_HYPOTHESIS_A_THEORETICAL_BLIND_ALLEY

WORLD REVIEW OF POLITICAL ECONOMY

Vol. 9, No. 4 (Winter 2018), pp. 451-476

DOI: 10.13169/worlrevipoliecon.9.4.0451

 

‘Is the Financialization Hypothesis a theoretical blind alley?’

S.Mavroudeas & D.Papadatos

 

Abstract

The Financialization Hypothesis is a popular argument in contemporary heterodox and also mainstream economics. It maintains that capitalism has undergone a radical transformation over at least the past three decades. The financial system, through a series of innovative mechanisms, has conquered the commanding heights of capitalism and has changed the whole system according to its own prerogatives. Concomitantly, the global capitalist crisis of 2008 is considered to have been a financialization crisis. This article disputes the Financialization Hypothesis and argues that instead of casting light on the actual workings of modern capitalism, it misconstrues them and leads into an explanatory blind alley. The spectacular ballooning of the financial system during the recent decades of weak profitability and accumulation does not constitute a new epoch, let alone a new capitalism. Instead, it represents a familiar capitalist response to periods of weak profitability. This does not preclude the proliferation of new financial instruments, which lend specific new forms to a well-known capitalist process. The Marxist theory of crisis and fictitious capital offers an analytically and empirically superior understanding of this process.

Ο Φρειδερίκος Ένγκελς και η συμβολή του στον Μαρξισμό – Στ. Μαυρουδέας

Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί την ελληνική απόδοση άρθρου που θα δημοσιευθεί στο περιοδικό Human Geography.

Σε συνοπτικότερη εκδοχή δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΠΡΙΝ (29/2/2020)

Βρίσκεται επίσης σε πλήρη μορφή στον σύνδεσμο: http://prin.gr/?p=29584

 

 

Ο Φρειδερίκος Ένγκελς και η συμβολή του στον Μαρξισμό

 

Σταύρος Μαυρουδέας

 

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η 200η επέτειος από την γέννηση του Φ.Ένγκελς έρχεται σε μια εποχή που η συμβολή του στον Μαρξισμό αμφισβητείται από τους συγγραφείς της Νέας Ανάγνωσης (Neue Lekture) και τους Σραφφιανούς, με βάση την υποτιθέμενη ανακάλυψη τους ότι έχει διαστρεβλώσει το Κεφάλαιο. Τα αποδεικτικά στοιχεία που παρουσιάζονται από τους νέους αντιπάλους του Ένγκελς είναι αβάσιμα καθώς πρόκειται ουσιαστικά για φιλολογικούς σχολαστικισμούς χωρίς ουσιαστικό οικονομικό περιεχόμενο. Το κοινό έδαφος που τους ενώνει είναι η απέχθεια τους για την ύπαρξη του Μαρξισμού ως συνεκτικής θεωρητικής παράδοσης και ως όπλου για τον επαναστατικό αγώνα της εργατικής τάξης για την απελευθέρωση της ανθρώπινης κοινωνίας.

 

Μια σύντομη βιογραφία

Αυτό το έτος σηματοδοτεί την επέτειο των 200 χρόνων από τη γέννηση του Φρειδερίκου Ένγκελς, συνιδρυτή της Μαρξιστικής παράδοσης. Γεννήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 1820 στο Μπάρμεν-Έλμπερφελντ (που στη συνέχεια μετονομάστηκε σε Βούππερταλ) στη Γερμανία. Προερχόταν από μια αστική οικογένεια με βιομηχανικές και εμπορικές επιχειρήσεις στη Γερμανία και την Αγγλία. Στην ηλικία των είκοσι ετών ακολούθησε την ριζοσπαστικοποίηση της γερμανικής φοιτητικής νεολαίας εκείνης της εποχής και προσχώρησε στους λεγόμενους Νέους (ή Αριστερούς) Χεγκελιανούς. Οι Νεαροί Χεγκελιανοί ήταν μια ριζοσπαστική ομάδα που αμφισβήτησε τον κοινωνικό κομφορμισμό και υποστήριξε την δημοκρατία, τον ορθολογισμό και τον αντι-κληρικαλισμό. Η γερμανική φοιτητική νεολαία – που προερχόταν κυρίως από την αστική τάξη, καθώς το πανεπιστήμιο εξακολουθούσε τότε να είναι φέουδο της καθεστηκυίας τάξης – ήταν βαθιά απογοητευμένη από την αποτυχία των αστικών δημοκρατικών επαναστάσεων στη τότε κατακερματισμένη Γερμανία. Αυτές οι επαναστάσεις που αγωνίστηκαν για μια ενοποιημένη δημοκρατική κοινωνία ξεκίνησαν από την αστική τάξη αλλά διεξήχθησαν από τους αγρότες και τους εργάτες. Μόλις συνθλίβονταν από ξένες παρεμβάσεις, η αστική τάξη σύντομα συμβιβαζόταν ενώ οι λαϊκές τάξεις παρέμεναν να πολεμήσουν μέχρι το πικρό τέλος. Αυτό οδήγησε ένα σημαντικό τμήμα της φοιτητικής νεολαίας να αμφισβητήσει την κοινωνική προοδευτικότητα της αστικής τάξης και να αναζητήσει τον χειραφετητή της ανθρώπινης κοινωνίας στις λιγότερο μορφωμένες αλλά πιο σταθερές λαϊκές τάξεις. Αυτό ήταν πράγματι η πορεία που ακολούθησε ο Φρειδερίκος Ένγκελς και ο Κάρολος Μαρξ.

Ο Ένγκελς πρωτο-συναντήθηκε με τον Μαρξ το 1842, αλλά η διαχρονική φιλία και η επιστημονική και πολιτική συνεργασία τους ξεκίνησε το 1844. Είχε γίνει κομμουνιστής πριν από τον Μαρξ, με τον τελευταίο να ακολουθεί σύντομα. Συνέγραψαν το 1847 το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος που περιγράφει την στρατηγική και την τακτική των κομμουνιστών την παραμονή των δημοκρατικών επαναστάσεων στην Ευρώπη στα τέλη του 19ου αιώνα. Συμμετείχε στις επαναστατικές εξεγέρσεις του 1849 στη Γερμανία και πολέμησε με ένα από τα καλύτερα επαναστατικά στρατιωτικά αποσπάσματα. Αυτή η εμπειρία του προσέδωσε το ψευδώνυμο «ο στρατηγός» μεταξύ των ανθρώπων του κοινού κύκλου του με τον Μαρξ.

Μετά την αποτυχία αυτών των εξεγέρσεων, ο Ένγκελς επέστρεψε το 1850 στο Μάντσεστερ για να εργαστεί για την οικογενειακή επιχείρηση κλωστοϋφαντουργίας και να έχει κυριολεκτικά μία «διπλή» ζωή: αφενός, ως διευθυντής εργοστασίου και αφετέρου ως κοινωνικός επαναστάτης που αγωνίζεται εναντίον της ίδιας της τάξης. Την ίδια στιγμή, μετά από αρκετές απελάσεις από άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ο Μαρξ εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο και η συνεργασία τους εντατικοποιήθηκε. Είναι γνωστό ότι μεταξύ τους υπήρχε ένας συστηματικός καταμερισμός εργασίας (π.χ. κατά τις επαναστάσεις του 1849 ο Ένγκελς συμμετείχε στρατιωτικά σε αυτές και ο Μαρξ ανέλαβε το ρόλο του πολιτικού εκπροσώπου). Ο Ένγκελς πρωταγωνίστησε κυρίως στις πολιτικές δραστηριότητες ενώ ο Μαρξ επικεντρώθηκε στη θεωρητική ανάλυση. Παρόλα αυτά, όπως θα υποστηριχθεί παρακάτω, αυτό δεν μειώνει το θεωρητικό ανάστημα του Ένγκελς, καθώς συμμετείχε ενεργά στη διαμόρφωση της μαρξιστικής θεωρίας με τις δικές του συνεισφορές, την συν-συγγραφή έργων με τον Μαρξ και, πάνω απ΄ όλα, με την τεράστια γνώση του για τις πραγματικές λειτουργίες της καπιταλιστικής οικονομίας. Όταν ο Ένγκελς τελικά αποχώρησε από τις επιχειρηματικές δραστηριότητες το 1870, μετακόμισε κοντά στο Μαρξ στο Λονδίνο και η συνεργασία τους εντατικοποιήθηκε περαιτέρω.

Όταν ο Μάρξ πέθανε το 1883, ο Ένγκελς ανέλαβε το ηράκλειο εγχείρημα του να επεξεργαστεί το αδημοσίευτο έργο του Μαρξ και ιδιαίτερα τον δεύτερο και τον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου. Επιπλέον, εργάστηκε δραστήρια για την προώθηση της Μαρξιστικής θεωρίας παράλληλα με τη δημιουργία επαναστατικών εργατικών κομμάτων. Αυτό έδειξε την κοινή με τον Μαρξ πεποίθηση του – που αργότερα ανέπτυξε ο Λένιν – ότι δεν μπορεί να υπάρξει επαναστατικό κόμμα χωρίς επαναστατική θεωρία και πρόγραμμα. Ο Ένγκελς πέθανε το 1895 έχοντας προσφέρει μια τεράστια συμβολή στην ανάπτυξη, επέκταση και συστηματοποίηση της Μαρξιστικής παράδοσης. Γι’ αυτό είναι δικαίως σεβαστός ως συνιδρυτής του Μαρξισμού.

 

 

Η συμβολή του Ένγκελς στη Μαρξιστική Πολιτική Οικονομία

Η θεωρητική συνεισφορά του Ένγκελς καλύπτει πολλά πεδία. Ωστόσο, αξίζει να επισημανθεί το έργο του στην Πολιτική Οικονομία, καθώς αυτό συχνά παραμελείται. Και αυτό μερικές φορές συμβαδίζει με τις πρόσφατες αβάσιμες επιθέσεις στην έκδοση από τον Ένγκελς του Κεφαλαίου του Μαρξ. Πρόκειται για μια εντελώς λανθασμένη αντίληψη. Ο Ένγκελς δεν ήταν μόνο ένας βαθύς γνώστης της πραγματικής λειτουργίας της καπιταλιστικής οικονομίας, αλλά και ένας ικανότατος οικονομολόγος.

Το πρώτο οικονομικό έργο του είναι τα Περιγράμματα μιας Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας που εντυπωσίασε πολύ τον Μαρξ και τον ώθησε να μελετήσει την Πολιτική Οικονομία. Σε αυτό προσφέρει μια κριτική ανάλυση της Θεωρίας της Αξίας της Κλασικής Πολιτικής Οικονομίας και εντοπίζει αρκετές από τις ελλείψεις της (π.χ. τον καθορισμό της τιμής της αγοράς από τον Ricardo, σύμφωνα με τον λιγότερο αποδοτικό παραγωγό). Μελετά επίσης πολλά άλλα κρίσιμα θέματα όπως το ζήτημα των οικονομικών κύκλων και την εγγενή τάση του καπιταλισμού μέσω τεχνικών αλλαγών που εξοικονομούν εργασία να δημιουργεί ένα πλεονάζον εργατικό δυναμικό (αυτό που αργότερα ο Μαρξ ονόμασε «εφεδρικό στρατό εργασίας»). Επιπρόσθετα, αναγνωρίζει την τάση συγκέντρωσης και συγκέντρωσης του κεφαλαίου καθώς και το ρόλο της κερδοσκοπίας στην αγορά. Τέλος, ο Ένγκελς αναλύει τον αναποτελεσματικό χαρακτήρα της καπιταλιστικής οικονομίας και την ανωτερότητα μιας σχεδιασμένης οικονομίας.

Το έργο του Η Κατάστασή της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία – που γράφτηκε το 1844 πριν από την έναρξη της συνεργασίας του με τον Μαρξ το 1845 – διερευνά αρκετά κρίσιμα ζητήματα που αργότερα αποτέλεσαν τη ραχοκοκαλιά των Μαρξιστικών Οικονομικών της Εργασίας. Μελετά την αγορά εργασίας και τον προσδιορισμό των μισθών και της ανεργίας (και πάλι μέσω της διαδικασίας του εφεδρικού στρατού εργασίας), την διαδικασία εκβιομηχάνισης και τις συνέπειες των τεχνικών αλλαγών. Μια σημαντική συμβολή του Ένγκελς είναι η αναγνώρισή εκ μέρους του ότι η ταξική πάλη της εργατικής τάξης μέσω των συνδικάτων έχει απτά αποτελέσματα και οδηγεί σε διατηρήσιμους καλύτερους μισθούς και συνθήκες εργασίας. Αυτό το επιχείρημα προδιαγράφει την θεωρία μισθού του Μαρξισμού (ως συνιστάμενου από ένα φυσικό και ένα κοινωνικό κομμάτι) και την ριζική διαφορά της από την αντίληψη του Ρικάρντο για τον μισθό (ως αναγκαστικά περιορισμένο στο φυσικό μέρος μέσω της εσφαλμένης Μαλθουσιανής θεωρίας του πληθυσμού). Το θέμα αυτό επαναλαμβάνεται στο μεταγενέστερο (1872) Στεγαστικό Ζήτημα, όπου τονίζει και πάλι τον κοινωνικό προσδιορισμό της αξίας της εργατικής δύναμης.

Ο Ένγκελς στο Anti-Duhring (1873) αφιερώνει ένα ολόκληρο τμήμα για την Πολιτική Οικονομία όπου αναλύει την επιστημονική μεθοδολογία, την θεωρία της υπεραξίας και την θεωρία της γαιοπροσόδου. Υπογραμμίζει δικαίως ότι η θεωρία της υπεραξίας (και φυσικά η υποκείμενη της Εργασιακή Θεωρία της Αξίας) και ο Νόμος της Πτωτικής Τάσης του Ποσοστού Κέρδους (ΠΤΠΚ) αποτελούν τις βασικές αρχές της μαρξιστικής οικονομικής ανάλυσης και τον κορμό της διαφοροποίησης της από την Κλασική Πολιτική Οικονομία. Ένα συνήθως παραμελημένο πολύτιμο στοιχείο της συνεισφοράς του Ένγκελς στην Πολιτική Οικονομία είναι η επισήμανση από μέρους του της επίδρασης που έχει ο χρόνος περιστροφής του κεφαλαίου στην κερδοφορία. Με βάση τις βαθιές του γνώσεις για τις καπιταλιστικές επιχειρήσεις, επισημαίνει ότι είναι ένας αντεπιδρών παράγοντας στην πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους. Αυτό είναι ένα ζήτημα που παραμένει μέχρι σήμερα ανεπαρκώς διερευνημένο στη Μαρξιστική οικονομική ανάλυση.

Παρόλα αυτά, η σημαντικότερη συμβολή του Ένγκελς στη μαρξιστική πολιτική οικονομία είναι το ηράκλειο κατόρθωμα του να εξομαλύνει τα σημειωματάρια του Μαρξ και να τα διαμορφώσει στον δεύτερο και τρίτο τόμο του Κεφαλαίου. Αυτό δεν απαιτούσε έναν σχολαστικό φιλολογικό επιμελητή αλλά έναν πολύ ικανό πολιτικό οικονομολόγο με βαθιά γνώση των ζητημάτων που διαπραγματευόταν. Ο Ένγκελς ήταν σε θέση να επιτύχει σε αυτό όχι μόνο επειδή είχε αυτή την ποιότητα, αλλά και επειδή ήταν «σάρκα και αίμα» της σκέψης του Μαρξ. Η οικονομική ανάλυση του Μαρξ δεν θα ήταν τόσο ισχυρή χωρίς την πολύ στενή αλληλεπίδραση και την συνύπαρξη με την βαθιά γνώση του Ένγκελς σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας του καπιταλισμού και τις δικές του ισχυρές ικανότητες οικονομικής ανάλυσης.

 

Σχετικά με τις πρόσφατες αβάσιμες και εκ του πονηρού προσπάθειες να αντιπαρατεθεί ο Ένγκελς στον Μαρξ

Συχνά ο Ένγκελς έχει υποστεί επιθέσεις κατηγορούμενος ότι παραμόρφωσε την σκέψη του Μαρξ. Το κοινό έδαφος πίσω από όλες αυτές τις επιθέσεις είναι το γεγονός ότι ο Ένγκελς έκανε τον Μαρξισμό μια πολιτική και θεωρητική δύναμη συστηματοποιώντας τον και οργανώνοντας και διευθύνοντας πολιτικά κόμματα με βάση τον Μαρξισμό. Αυτό προκαλεί την οργή πολλών εχθρών αλλά και πολλών αμφίβολων «φίλων», που προτιμούν ο Μαρξισμός να είναι μια άμορφη «κριτική» προσέγγιση χωρίς πολιτική παρέμβαση.

Κάποιες αρχικές επιθέσεις έγιναν αμέσως μετά τη δημοσίευση του Κεφαλαίου και την ενεργητική προώθηση του Μαρξισμού από τον Ένγκελς.

Όμως οι πρώτες σοβαρές επιθέσεις εκδηλώθηκαν στις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και επικεντρώθηκαν σε φιλοσοφικά και μεθοδολογικά ζητήματα. Ο Ένγκελς κατηγορήθηκε ότι παραμόρφωσε την διαλεκτική του Μαρξ μετατρέποντας την σε μια μηχανιστικά αντικειμενική μέθοδο και ότι προσπάθησε να φυλακίσει το ελεύθερο κριτικό πνεύμα του Μαρξ στο κλουβί ενός τυποποιημένου «συστήματος» (π.χ. McLellan (1977), Carver (1984)). Αυτή η επίθεση είχε μερικές φορές μια υπερ-αριστερή χροιά, καθώς εκθείαζε την υποτιθέμενη απροσδιοριστία της ταξικής πάλης σε αντίθεση με τους αυστηρούς νόμους κίνησης της. Στην αντιπαράθεση που ακολούθησε αποδείχθηκε ότι, παρά ορισμένες μικρές διαφορές, ο Ένγκελς ήταν σύμφωνος με τον Μαρξ. Ο Foster (2017) δίνει μια ακριβή παρουσίαση αυτού του κύματος επιθέσεων και επίσης μια εξαιρετικά εύστοχη απάντηση σε αυτό.

Το δεύτερο κύμα επιθέσεων εκδηλώθηκε από την δεκαετία του 1990 και μετά και επικεντρώθηκε περισσότερο στην Πολιτική Οικονομία του Μαρξ και του Ένγκελς. Ο βασικός πολιορκητικός κριός της επίθεσης αυτής είναι η λεγόμενη «Νέα Ανάγνωση» (Neue Lekture – NL) και η συμπόρευση της με τους Σραφφιανούς. Η Γερμανική «Νέα Ανάγνωση» προβάλλει ένα νέο διάβασμα του Μαρξ ενάντια στην υποτιθέμενη ακαμψία της κλασικής Μαρξιστικής θεωρίας. Πρώτον, υποστηρίζει ότι ο Μαρξ είχε μία «νομισματική θεωρία της αξίας» (υπονοώντας την άμεση ταύτιση αξίας και χρήματος), όταν ο τελευταίος είχε ρητά επικρίνει αυτή την εσφαλμένη αντίληψη του Φράνκλιν. Δεύτερον, η NL απεχθάνεται την θεώρηση του κράτους ως οργάνου της αστικής τάξης και υποστηρίζει ότι, παρόλο ότι υποστηρίζει το καπιταλιστικό σύστημα, έχει σημαντικούς βαθμούς αυτονομίας. Αυτό την οδηγεί στον σχετικισμό και στη ρεφορμιστική πολιτική. Τρίτον, αμφισβητεί τον επαναστατικό χαρακτήρα της εργατικής τάξης. Ο Σραφφιανισμός απορρίπτει την Εργασιακή Θεωρία της Αξίας και την Θεωρία Οικονομικής Κρίσης του Μαρξ. Ουσιαστικά, όταν δεν αντιπαρατίθεται κατά μέτωπο στον Μαρξισμό, επιδιώκει να τον αφομοιώσει μέσα στα πλαίσια της Ρικαρδιανής παράδοσης. Σε πολιτικό επίπεδο, όταν προσλαμβάνει τέτοιο χαρακτήρα, απεχθάνεται την αυτοτελή πολιτική δράση της εργατικής τάξης μέσα από επαναστατικά κόμματα καθοδηγούμενα από τον Μαρξισμό και προτάσσει την υπαγωγή της σε ρεφορμιστικά πλαίσια με βάση Κεϋνσιανές πολιτικές.

 

Το βασικό εργαλείο της επίθεσης αυτής είναι ο έλεγχος της συνολικής έκδοσης των έργων του Μαρξ και του Ένγκελς (MEGA), μετά την κατάρρευση της Σοβ. Ένωσης, από γερμανικά ιδρύματα σοσιαλδημοκρατικής επιρροής (και με την χρηματοδότηση του γερμανικού κράτους). Ο βασικός ισχυρισμός αυτού του δεύτερου κύματος επιθέσεων είναι ότι ο Ένγκελς παραμόρφωσε το Κεφάλαιο κάνοντας αδικαιολόγητες παρεμβάσεις και παρουσιάζοντας το ως ένα ολοκληρωμένο έργο, ενώ πρόκειται απλώς για ένα ελλιπές και αντιφατικό ερευνητικό σχεδίασμα. Ιδιαίτερα, η επίθεση αυτή επικεντρώνεται στην αμφισβήτηση του ότι ο Μαρξ έχει μία γενική θεωρία της οικονομικής κρίσης που βασίζεται στο Νόμο της Πτωτικής Τάσης του ποσοστού Κέρδους. Η τελευταία αποδίδεται από τους νέους αντι-Ενγκελσιονιστές σε παραποιήσεις του Ένγκελς καθώς διατείνονται ότι – παρά την εμφατική διατύπωση της θεωρίας αυτής σε πάμπολλα κείμενα του Μαρξ – στα χειρόγραφα του τρίτου τόμου του Κεφαλαίου εμφανίζεται να είχε αμφιβολίες και να είναι ουσιαστικά αγνωστικιστής.

Το κύριο μέτωπο τους είναι στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου, αν και ολόκληρο το Κεφάλαιο υφίσταται την επίθεση τους ως αντιφατικό και μη δυνάμενο να ολοκληρωθεί λόγω αντιφάσεων πόνημα. Βέβαια, δεν μπορούν να κατηγορήσουν τον Ένγκελς για πλαστογράφηση του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου, καθώς αυτό δημοσιεύθηκε από τον ίδιο τον Μαρξ. Βέβαια, δυστυχώς γι’ αυτούς, ένα μεγάλο τμήμα των θέσεων που συγκεντρώνουν την οργή τους (π.χ. η Εργασιακή Θεωρία της Αξίας για τους Σραφφιανούς, η Θεωρία του Χρήματος και η ΠΤΠΚ και για τους δύο) είναι ήδη σαφώς διατυπωμένες στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου. Επομένως, η κύρια προσπάθειά τους είναι να εισάγουν μια σφήνα μεταξύ του πρώτου και του τρίτου τόμου του Κεφαλαίου, υποστηρίζοντας ότι ο Μαρξ είχε ανασκευάσει τις απόψεις του για τα ζητήματα αυτά κατά την συγγραφή του τρίτου τόμου και ότι ο Ένγκελς το απέκρυψε.

Ο M.Heincrich, εξέχων εκπρόσωπος της NL, υποστηρίζει ότι η παρέμβαση του Ένγκελς παραμόρφωσε το κείμενο του Μαρξ, παρουσιάζοντάς το ως συνεκτικό έργο, ενώ ήταν ένα ανολοκλήρωτο αλλά και μη-ολοκληρώσιμο έργο: η σκέψη του Μαρξ ήταν «πολύ πιο αμφίθυμη και πολύ λιγότερο ανεπτυγμένη», «είναι αμφίβολο αν τα υλικά ήταν διαθέσιμα για την ολοκλήρωση του Κεφαλαίου». Υπονοεί ακόμη και δόλιες προθέσεις, υποστηρίζοντας ότι ο Ένγκελς «δεν έδειξε με κανέναν τρόπο όλες τις παρεμβολές και αλλαγές που έκανε» στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου (Heinrich (1996-7)). Οι φερόμενες αποδείξεις για τα «εγκλήματα» του Ένγκελς βασίζονται στο πόνημα των Vollgraf & Jungnickel (2002). Μια προσεκτική εξέταση των αποδείξεών τους δείχνει ότι είναι αβάσιμοι φιλολογικοί σχολαστικισμοί με ουσιαστική άγνοια των αναλυόμενων οικονομικών ζητημάτων. Οι Vygodskii & Naron (2002) τους επέκριναν ευστοχότατα για το ότι δεν κατανοούν τον ιστορικό χαρακτήρα του Κεφαλαίου και ότι ουσιαστικά προσπαθούν, χωρίς να έχουν τα προσόντα, να υποκαταστήσουν τον Ένγκελς ως «σύγχρονοι» εκδότες του Κεφαλαίου.

Στα αναλυτικά θέματα, η κύρια εστίασή του δεύτερου αυτού κύματος αντι-Ενγκελσιονιστών είναι στη θεωρία των οικονομικών κρίσεων. Ο Heinrich (2016, σελ.127) προβάλλει το σόφισμα ότι μετά το 1865 «Παρόλο ότι ο Μαρξ δεν έκανε πλέον ρητή αναφορά στον« νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους», μια ισχυρή απόδειξη υποδηλώνει ότι ο Μαρξ δεν υποστήριζε πλέον αυτόν τον νόμο». Η απόδειξη αυτή είναι ένα σημείο του τρίτου τόμου όπου ο Μαρξ εξετάζει αποκλίσεις μεταξύ της αξιακής (ΑΣΚ) και της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου (ΟΣΚ). Αυτό είναι ένα μελετημένο ζήτημα στην Μαρξιστική ανάλυση (βλ. Saad-Filho (1993), που ο Heinrich αγνοεί επιδεικτικά. Όμως η ΠΤΠΚ του Μαρξ στηρίζεται στην ΟΣΚ.

Το επόμενο θεωρητικό ζήτημα που προβάλλει ο Heinrich (1996-7) είναι η θεωρία του πιστωτικού συστήματος, όπου δηλώνει ότι ανακάλυψε προφανείς αποδείξεις Ενγκελσιανής παραποίησης του Μαρξ. Υποστηρίζει ότι ο Μαρξ επέλεξε να μην συζητήσει την θεωρία αυτή στο επίπεδο υψηλής αφαίρεσης του Κεφαλαίου, αλλά σε χαμηλότερο επίπεδο που συνδέεται με ορισμένους ιστορικώς ειδικούς θεσμικούς παράγοντες. Υποστηρίζει μάλιστα ότι για τον Μαρξ «δεν μπορεί να υπάρξει μια γενική θεωρία πίστης». Στη συνέχεια, κατηγορεί τον Ένγκελς ότι παρουσίασε το ερευνητικό υλικό που βρήκε στο χειρόγραφο του Μαρξ ως γενική θεωρία. Αυτό είναι ένα εντελώς αβάσιμο επιχείρημα. Πρώτον, η ανάλυση της πίστης αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της θεωρίας του χρήματος. Και η θεωρία του χρήματος του Μαρξ είναι ένα οργανικό μέρος της ανάλυσης του Κεφαλαίου. Δεύτερον, η ανάλυση του Μαρξ προχωρά από το αφηρημένο προς το συγκεκριμένο. Κατά συνέπεια, η ανάλυσή του για την πίστη ακολουθεί την ίδια διαδρομή και δεν μπορεί να υποβιβαστεί σε κάποιο ενδιάμεσο επίπεδο.

Τα πρόσθετα «αποδεικτικά στοιχεία» του Heinrich (2016) είναι επίσης «λαγοί με πετραχήλια». Βυθίζεται στην αλληλογραφία του Μαρξ αλλά το καλύτερο που μπορεί να ανακαλύψει είναι ότι ο Μαρξ δοκιμάζει τη θεωρία κρίσης του εξετάζοντας διάφορες συγκεκριμένες εμπειρικές περιπτώσεις. Επομένως, η υπόλοιπη επίθεση εναντίον του Ένγκελς για την παραποίηση του Μαρξ είναι απλώς εσφαλμένη.

Το μόνο σημείο που ο Heinrich προβάλλει ένα σοβαρό ουσιαστικό επιχείρημα είναι η κριτική του «ιστορικού προβλήματος του μετασχηματισμού» του Ένγκελς (δηλαδή η υποστήριξη από τον τελευταίο ότι έχει υπάρξει ιστορικά σαν αυτοτελής τρόπος παραγωγής η απλή εμπορευματική παραγωγή). Αυτό είναι ένα γνωστό εσφαλμένο επιχείρημα του Ένγκελς, για το οποίο, ωστόσο, είχε αναλάβει την πλήρη πατρότητα και συνεπώς δεν μπορεί να κατηγορηθεί ως διαστρεβλωτής του Μαρξ.

Οι Σραφφιανοί με προθυμία συνεπικουρούν τη NL, αν και υποτίθεται ότι έχουν αντίθετες απόψεις για την θεωρία της αξίας. Η εστίαση τους δεν είναι στον φιλολογικό σχολαστικισμό αλλά στην οικονομική ανάλυση. Ο H.Kurz (2018), εξέχουσα προσωπικότητα του Σραφφιανισμού, επαινεί τα MEGA γιατί παρουσιάζουν τον Μαρξ ως «αναγεννησιακό άνθρωπο και homo universalis» παρά ως πολιτικό ακτιβιστή. Κατηγορεί τον Ένγκελς ότι «δεν ήταν, τουλάχιστον όχι εντελώς, ο αθώος εκδότης όπως αυτός ισχυρίσθηκε, αν και υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι αισθάνθηκε ότι ήταν». Θρηνεί γιατί τα MEGA δεν βρήκαν καμία υπαναχώρηση του Μαρξ από την Εργασιακή Θεωρία της Αξίας (αν και ο διαβόητα επιπόλαιος D.Harvey έχει βιαστεί να δηλώσει κάτι τέτοιο). Αλλά ο Kurz (2018, σελ. 16-7) κυριολεκτικά εκστασιάζεται όσον αφορά τα υποτιθέμενα ευρήματα σχετικά με την ΠΤΠΚ, όπου ενστερνίζεται πρόθυμα όλους τους ισχυρισμούς της NL. Τα συμπεράσματά του είναι αποκαλυπτικά πολιτικά. Με βάση την αποδιάρθρωση του Μαρξισμού από τα MEGA καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Μαρξ είχε επιφυλάξεις σχετικά με το αναπόφευκτο του σοσιαλισμού» (Kurz (2018), p.23).

Ο στόχος των αντι-Ενγκελσιονιστών είναι η επαναστατική ισχύς του Μαρξισμού και η αυτοτελής πολιτική δράση του προλεταριάτου

Για τους αντι-Ενγκελσιονιστές που προσπαθούν να προβληθούν ως οι πραγματικοί διερμηνείς της σκέψης του Μαρξ, η ιστορία δεν αφήνει περιθώρια. Η στενή προσωπική σχέση του Μαρξ και του Ένγκελς, ο κοινός τρόπος σκέψης, ο καταμερισμός της εργασίας (τόσο θεωρητικός όσο και πολιτικός) είναι πέρα από κάθε αμφισβήτηση. Άλλωστε ο Μαρξ συζητούσε συστηματικά όλα τα οικονομικά θέματα με τον Ένγκελς. Επιπλέον, κανένας σύγχρονος επιμελητής δεν θα μπορούσε να μετατρέψει τα χειρόγραφα του Μαρξ σε ένα βιβλίο, καθώς στερείται της στενής προσωπικής σχέσης και της μακροχρόνιας ταύτισης τους σε θεωρητικά και πολιτικά θέματα.

Ο κύριος λόγος για τον οποίο ο Ένγκελς προσελκύει τόσο μίσος είναι ότι συστηματοποίησε τον Μαρξισμό ως θεωρητικό σύστημα και τον μεταμόρφωσε σε ένα μαζικό πολιτικό κίνημα. Αυτό είναι το βασικό «αμάρτημα» του. Άλλωστε οι σύγχρονοι αντι-Ενγκελσιονιστές προτιμούν να μην έχει δημοσιευθεί το Κεφάλαιο: «είναι ένα ατελές και μη-δυνάμενο να ολοκληρωθεί έργο». Γι’ αυτόν τον λόγο, προσπαθούν να απεικονίσουν τον Μαρξ ως «φιλελεύθερο στοχαστή» (Carver (1984)) σε αντίθεση με τον «ύπουλο» κομμουνιστή Ένγκελς. Είναι αλήθεια ότι ο Ένγκελς έγινε κομμουνιστής πριν από τον Μαρξ. Είναι εξίσου αλήθεια ότι ο Μαρξ και ο Ένγκελς είναι συνιδρυτές του Μαρξισμού και του κομμουνιστικού κινήματος. Αυτός ο δεσμός δεν μπορεί να καταλυθεί, παρά τις «φιλότιμες» προσπάθειες των αντι-Ενγκελσιονιστών.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Carver T. (1984), ‘Marxism as Method’ in T.Ball & J.Farr (eds), After Marx, Cambridge: Cambridge University Press

Foster J.B. (2017), ‘The Return of Ένγκελς’, Monthly Review 68:10

Heinrich M. (1996-7), ‘Ένγκελς’ Edition of the Third Volume of Capital and Marx’s Original Manuscript’, Science & Society, 60: 4

Heinrich M. (2016), ‘Capital’ after MEGA: Discontinuities, Interruptions and New Beginning’, Crisis & Critique 3:3

Kurz H. (2018), ‘Will the MEGA2 edition be a watershed in interpreting Marx?’, The European Journal of the History of Economic Thought 25:5

McLellan D. (1977), Frederick Ένγκελς, Harmondsworth: Penguin.

Saad-Filho A. (1993), ‘A Note on Marx’s Analysis of the Composition of Capital’, Capital & Class 17:2

Vygodskii V. & S. Naron (2002), ‘What Was It Actually That Ένγκελς Published in the Years 1885 and 1894? On the Article by Carl-Erich Vollgraf and Jürgen Jungnickel Entitled ‘Marx in Marx’s Words’?’, International Journal of Political Economy 32:1

Vollgraf C-E. & J. Jungnickel (2002), ‘Marx in Marx’s Words’? On Ένγκελς’s Edition of the Main Manuscript of Book 3 of ‘Capital’’, International Journal of Political Economy 32:1