Tag Archives: Εισηγήσεις σε επιστημονικά συνέδρια – Papers in academic conferences

Εισήγηση στο συνέδριο της IIPPE & της Επιστημονικής Εταιρείας Πολ. Οικονομίας

INTERNATIONAL INITIATIVE FOR PROMOTING POLITICAL

ECONOMY (IIPPE)

and

GREEK SCIENTIFIC ASSOCIATION OF POLITICAL ECONOMY

FIRST INTERNATIONAL CONFERENCE IN POLITICAL ECONOMY

RETHYMNON, CRETE, SEPTEMBER 10-12, 2010

BEYOND THE CRISIS”

‘Greece and the EU: capitalist crisis and imperialist rivalries’

Stavros D. Mavroudeas

Associate Professor

Dept. of Economics

University of Macedonia

156 Egnatia

54006 Thessaloniki

Greece

smavro@uom.gr

https://stavrosmavroudeas.wordpress.com

Abstract

This paper studies the relationship between Greek capitalism and the European Union in the light of the recent developments (i.e. the current global crisis and the fiscal and debt crisis of Greece). The first part analyses the turbulent historical course of Greek capitalism and its passage from phases of development to crises and waves of capitalist restructuring. In particular, it pinpoints its status as a second-generation middle-range capitalism with limited imperialist abilities. The second part analyses the position of Greek capitalism within the European imperialist bloc and the advantages but also the dangers stemming from its participation in it. It focuses especially on the waves of capitalist restructuring inaugurated after the 1973 crisis and their concomitant results and problems. The third part focuses on the current global crisis and how it has been expressed in Greece. It is depicted as a twin crisis, i.e. a combination of (a) the current global crisis (a crisis of overaccumulation of capital caused by the falling tendency of the rate of profit), with (b) particular Greek structural problems (most of them derived from its participation in the European imperialist bloc). The last part concludes with the proposal for a radical alternative to the policies of the EU and the Greek bourgeoisie. The main pillar of this proposal is the disengagement from the European imperialist integration process and the radical restructuring of the Greek economy towards a process of socialist transition.

I. Introduction

Today Greece has caught international attention as one of the significant culprits of global economic fragility. In particular, it is being depicted as a profligate economy riddled with corruption which had collectively exploited European benevolence through the extensive use of ‘Greek statistics’. Therefore, it represents a time bomb (together with several other similar culprits collectively ridiculed as PIGS) at the very foundations of the European integration project in the midst of the hard times of a global crisis. Thus Greece is scapegoated as EU’s ‘black ship’ and is exemplary disciplined – for its own salvation – through the harsh provisions of the EU-IMF Memorandum. As it is typical in mainstream mantras, whatever the problem it is being depicted as the outcome of erroneous policies and not as a structural systemic problem. Then a scapegoat is necessary to be blamed (and thus hide the deeper causes) and its exemplary punishment is used also as an example for others prone to same excesses.

Contrary to this mainstream mantra, the true story is quite different. Capitalism is passing through the first great depression of the 21st century (Shaikh (2011)) which impacts gravely upon its international architecture affecting all its main international poles (North America, Pacific Basin, Europe etc.) both internally and in their interrelationships. The Greek (and more broadly the PIGS) problem is part of this process and particularly the way global crisis impacts upon the long and strenuous march towards the creation of a European imperialist block. Hence, the Greek and PIGS problem has much deeper causes laying at the organic contradictions of the capitalist system and the structural problems of one of its main international poles, the EU.

This paper argues that Greek capitalism’s current crisis is a twin crisis: the combination of the current global crisis with the particular Greek structural problems.

On the one hand, it is the outcome of the general tendencies and contradictions of the capitalist system and in particular of its current global crisis. Contrary to both mainstream (subprime crisis) and certain radical (financialisation crisis) explanations, this is not a financial crisis but a fully blown crisis of the very essence of the capitalist system, the productive economy. Specifically, it is a crisis a-la-Marx, i.e. a crisis stemming from the tendency of the rate of profit to fall. Moreover, the current crisis is a continuation of the ‘silent depression’ that followed the crisis of 1973-75. The latter was a structural crisis, i.e. it reflected the exhaustion of the previous socio-economic architecture of the system and pressed for the creation of a novel, more functional one. As such, it led to several waves of capitalist restructuring searching for this successor. These capitalist restructuring waves managed to alleviate part of the drop in capitalist profitability and to restore to a certain extent capitalist accumulation particularly by increasing drastically labour’s exploitation and by recoursing, at a latter stage, to fictitious capital expansion. However, they have failed, till today, to solve the longer long-run problem, i.e. to find a functional and long-viable new systemic architecture. The current crisis is the result of this inability. One of the consequences of the crisis is that it violates long-standing balances of power in the global imperialist pyramid by providing chances for other capitalisms to be upgraded and other to be downgraded. Part of this game is that the winners pass part of their crisis burdens to the losers. Greek capitalism followed these general tendencies closely and with diminishing time-lags. Hence, its crisis is the expression of these immanent contradictions.

On the other hand, Greek capitalism’s crisis is also the result of its particular structural problems as they were shaped and aggravated by its incorporation in the European imperialist bloc. This incorporation is a bet placed by the Greek bourgeoisie promising gains but also fraught with dangers. It upgraded Greek capitalism from a second-generation middle-range capitalism with limited imperialist abilities to a ‘partner’ in a first-class imperialist block with enhanced possibilities (particularly in the Balkan and Mediterranean area). But, also, dictated changes that dissolved its previous productive model without replacing it with another equally coherent. Furthermore, while enhancing Greek capital’s clout mainly vis-à-vis other non-EU capitals it had reduced it vis-à-vis the ‘hard core’ of the EU (i.e. the more developed Western European economies). This dissolution of a coherent productive model (as well as the delegation of crucial economic policies to Brussels) – and not the supposed excessive wage increases as is usually preached – is the cause of the rapid erosion of Greek competitiveness vis-à-vis this ‘hard core’. Again, contrary again to the mainstream (and some also radical) mantras, the working class has paid dearly for both the gains and the losses of Greek capital’s incorporation in the EU. But the current crisis brings all the contradictions to the fore: both the dominant and the subaltern classes have to calculate their gains and losses particularly in the face of the grave pains and the far-reaching structural changes that the EU-IMF Memorandum dictates.

The paper is structured as follows. The next section analyses the turbulent historical course of Greek capitalism and its passage from phases of development to crises and waves of capitalist restructuring. In particular, it pinpoints its status as a second-generation middle-range capitalism with limited imperialist abilities. The third section analyses the position of Greek capitalism within the European imperialist bloc and the advantages but also the dangers stemming from its participation in it. It focuses especially on the waves of capitalist restructuring inaugurated after the 1973 crisis and their concomitant results and problems. The fourth section focuses on the current global crisis and how it has been expressed in Greece. It is depicted as a twin crisis, i.e. a combination of (a) the current global crisis (a crisis of overaccumulation of capital caused by the falling tendency of the rate of profit), with (b) particular Greek structural problems (most of them derived from its participation in the European imperialist bloc). The last section concludes with the proposal for a radical alternative to the policies of the EU and the Greek bourgeoisie. The main pillar of this proposal is the disengagement from the European imperialist integration process and the radical restructuring of the Greek economy towards a process of socialist transition.

II. The turbulent course of Greek capitalism: development, crisis and restructuring

II.1 Greek capitalism in the international division of labour

Greek capitalism is a second-generation middle-range capitalism with limited imperialist abilities. It is a second-generation capitalism because it does not belong to the group of countries (Western Europe and Japan) where capitalism was firstly inaugurated and was already established in the 16th century. Although pre-capitalist relations were born much earlier in the region of Greece, a number of crucial factors (the type of socio-economic relations in the Byzantine and the Ottoman empires, the lack of a national basis etc.) hindered considerably their development. On the other hand, Greek capitalism is not a newcomer. Capitalist relations have appeared in Greece from the middle of the 17th century. Furthermore, Greece’s proximity to the first centres of capitalist development opened it to crucial influences and close relations, particularly through the Greek diaspora which held significant economic positions in several of these more developed countries. This was reinforced from the fact that Greeks merchants, proto-capitalists and later capitalists held important economic positions within the Ottoman economy particularly from the time that the latter’s economic centres moved to the Mediterranean area and centred upon relations with the more developed West.

Thus, Greek capitalism may be a second-generation capitalism but even from its birth had sectors that were internationalised and/or inordinately developed compared to its status. This equipped it with strong expansionary tendencies, given the small size of the Greek economy; particularly during the first steps of the Greek state. These expansionary tendencies of Greek capitals – fed by their inherited positions in the surrounding area and constrained by the small size of their national basis – engrafted Greek capitalism with imperialist tendencies from its very beginning. However, these imperialist tendencies were inherently unstable and weak because of the lack of a strong national arm. They took the form of periodic forays to other areas which had mid-term results but not usually longevity.

In Ioannides – Mavroudeas (2000) we have recognized the following sub-periods of Greek capitalist development:

(1) During the 1830-70 sub-period capitalist relations were consolidated and the signs of a first anemic development appeared. The first post-liberation economic activities centered mainly on agriculture, commerce and shipping. Industrialization was very limited and concerned basically processing of agricultural products (winery, soap-making, tannage etc.). Active industrial policies were absent and the economy was export-orientated since a sufficiently developed internal market did not exist. Certain typically exportable agricultural products (tobacco, raisin etc.) constituted the backbone of this orientation towards exports. Although elements and relations of the stage of laissez-faire capitalism predominated during all that sub-period, they co-existed with suis generis and improvising policies that attempted to boost capitalist development.

(2) Important transformations accomplished during the 1870-80 sub-period strengthened the capitalist relations and led to a first phase of rapid development. The Trikoupi government policies bolstered systematically big capital and provided the necessary infrastructure for capitalist accumulation. At the same time, and despite the verbal adherence to liberal principles, elements of the monopolist stage (especially protectionist and interventionist regulations) were introduced because they were necessitated both by Greek peculiarities and general trends of the international economy.

(3) During the war sub-period (1880-1920) Greek capitalism achieved a high performance because of the demand created by the war effort but also the territorial expansion of the Greek state, which provided a wider vital space for capitalist accumulation.

(4) The 1920-30 sub-period was characterized by intensive restructuring and a second phase of rapid development. At the same time there was a significant increase of state interventionism and protectionist policies that led to the predominance of processes and features belonging to the monopoly stage.

(5) The 1930-1944 sub-period was, in a sense, a continuation of the previous one. However, W.W.II caused a significant disruption of the relations of capitalist reproduction for both internal and external reasons.

(6) During the 1944-50 sub-period the post-war reconstruction of capitalist relations was accomplished and were laid the foundations for the restructuring of the next sub-period.

(7) The 1950-60 sub-period was characterized by changes towards the state-monopolist phase of monopoly capitalism and prepared the ground for the next era of intensive development.

(8) The ‘golden era’ of Greek capitalism (1960-73) was characterized by extremely high rates of capitalist accumulation and profitability. It was characterized by state-monopolist relations mainly. One important Greek peculiarity was the lack of a developed welfare system. Instead of that a number of suis generis Greek solutions were implemented (e.g. giving land in exchange for apartments) in order to create a large and at the same time cheap workforce and also a large middle class. During that sub-period manufacture became the bigger sector of the economy.

(9) The1973-today sub-period is marked by the 1973 crisis and the subsequent restructurings. From that era and onwards the time-lags of Greek capitalism have been more or less eliminated. Another feature of this sub-period is that services surpassed manufacture as the bigger sector of the economy while agriculture continued its decline.

II.2 The 1973 structural crisis and the waves of capitalist restructuring

The 1973-5 crisis is the third global crisis of capitalism (after those of 1873 and 1929). It has been substantiated in the Marxist Political Economy literature that this was a crisis of overaccumulation of capital caused by a falling profit rate due to the increase of the organic composition of capital, i.e. was a typical crisis a-la-Marx (Shaikh & Tonak (1994), Dumenil & Levy (1993) etc.). This crisis ended 20th century’s ‘golden age of smooth and robust capitalist reproduction and ushered the system in a long period of anaemic growth. Because of these features, t is characterised as a structural crisis and not a usual mid-term cyclical crisis. As such it belongs to the crises that mark the end of a long-wave of capitalist development and pose the necessity of a radical overhauling of the architecture of the system. That is, it necessitates far-reaching changes in all the main fields of capitalist reproduction, from its labour and production process till its political and institutional framework.

This search for a new configuration does not follow given patterns and solutions but is experimental and heuristic. Old solutions are exhausted and new problems require novel answers. Thus, the system enters a long period of experimentation and instability. Solutions are not obvious and have to be invented through trial and error, the unity of the capitalist class behind a proposed solution is not pre-given (since it affects relations and power balances between sections of capital) and, last but not the least, the willing or not acquiescence of the working class is far from secured. Hence, during the aftermaths of structural crises the system enters long periods characterised by successive policy and structural experiments, i.e. waves of capitalist restructuring. Two are the main objectives of these waves:

(1)                            the recovery of the profit rate through the mobilisation of its counter-acting tendencies (with special emphasis on the increase of labour’ exploitation and the discovery of new markets and fields of exploitation)

(2)                            the managed devaluation of the overaccumulated capitals so as not to end in a disorderly flight, on the one hand, but also to makethe system leaner and able to restart accumulation from a more healthy basis

The first wave of capitalist restructuring, immediately after the crisis, were conservative Keynesian policies. These were based on the assumption that wages create inflation and aimed at stimulating demand but at the same time suppressing the wage cost. The stimulus packages were offered to firms (through subsidies, tax exemptions etc.) and those failing were rescued through appropriate schemes. Moreover, competitive devaluations and were employed and there was a relaxing of monetary policy. This type of policies can stimulate demand through firms’ demand for inputs and are supposed to stimulate employment (which was not an issue at that time) only indirectly and at a lower wage rate. These policies may restore artificially the profit rate for a period but they cannot solve the overaccumulation of capitals. Quickly they were proved inadequate.

The next wave of capitalist restructuring followed monetarism (i.e. the first version of neoliberal economics). Demand stimulus and growth were substituted with fighting inflation and stabilizing the economy. State intervention was considered guilty for the ineffective and inflationary reheatings of the economy, the inadequate devaluation of capital and the ineffective discipline of the working class but also of the less profitable capitals. Behind these monetarist credos laid the fact that in the relationship between the public and the private sector was summed up a concrete balance of power between capital and labour which was functional in the post-war period but became dysfunctional after the crisis. Monetarism represented a much more brutal attack on labour and as such it had better results in increasing labour’s exploitation. However, it had certain major deficiencies. First, it was a policy mainly limited around the nation-state and its policies and, thus, could not employ adequately a major counter-acting tendency to the falling profit rate, the ‘discovery’ of new markets and areas for exploitation. Second, it was a circulationist theory and as such it was limited to restructuring the monetary sphere but could not restructure properly the fundamental sphere of production. For these reasons this also wave of capitalist restructuring failed to solve the problem.

The next wave of capitalist restructuring (neoliberalism of open economies) represented a more radical conservative strategy. Its aim was not simply a more ‘prudent’ state administration but the radical conservative restructuring of the whole socio-economic system. Three were the main elements of this wave:

(1)                             the opening of the economy and the internationalization of capital which was enforced with the creation of regional blocs and the imposition of the Washington Consensus policies.

(2)                             the transformation of the financial system towards a more market-based operation (with the greater emphasis on capital markets as opposed to the banking sector) with facilitated the rapid expansion of fictitious capital operations.

(3)                             the radical restructuring of the labour market with the policies of labour flexibility which led to the demolition of the remnants of pro-workers provisions

The attack on labour continued the work of the previous waves through the usual means: curtailment of the welfare state, increase of exploitation (through the intensification of work and real wages growing slower than productivity – a process accelerated from the 1980s and onwards), privatizations etc. But apart from those ‘traditional’ effects a novel one stands out: from the mid-1990s there is a marked increase of the actual working time (see Schor (1991), Mavroudeas & Ioannides (2007) etc.). This signifies the reinvigoration, for the first time after a considerable historical period, of the extraction of absolute surplus-value.

The other significant feature of this wave of capitalist restructuring was that it actually engineered the so-called globalization (i.e. the second big period of increased internationalization of capital after that of the 19th century). The so-called regional ‘integrations’ represented the creation of regional imperialist pyramids with a usually three-tier structure: the top comprised by the hegemonic imperialist economies, the middle comprised of middle-range imperialist economies (partially dependent upon the first and able to exploit the weaker ones) and the basis of the ‘poor relatives’. These regional blocs imposed their dominance upon economies outside their blocs but also played a sophisticated game of rivalry and co-operation between them. On the other hand, the imposition of the Washington Consensus rules on particularly the developing countries was an essential part of this project.

Despite its radicalism – and its emphasis on production and fundamental structures, as opposed to monetarism’s circulationism – this last wave of capitalist restructuring failed also to solve the structural problem of the system. The retreat of the state from the economy affected greatly its function as a collective capitalist (i.e. as the commanding heights managing and directing the spontaneous market acts in favour of the long-run collective interests of the system) and this hindered the exit from the structural crisis. Production restructuring was left mainly to private initiative and to the now defunct hopes of a technological deus- ex-machina (in the form of the ‘new economy’ and the information technologies. Both of them failed rather utterly. The increase in exploitation counteracted insufficiently the falling profit rate for two reasons. First, from one point and onwards the rhythm of increase of the rate of surplus-value has to accelerate unrealistically high in order to suppress the falling profit rate tendency (see Mavroudeas & Ioannides (2006)). Second, much as it was welcomed, the reinvigoration of the extraction of absolute surplus-value makes – under certain circumstances – competitive even the more retarded individual capitals. Thus, instead of being pressurized by the innovative capitals they are able to survive. This vitiates the inherent process of capital devaluation in the face of overaccumulation. Moreover, the liberalization and the unregulated expansion of finance (the so-called financialisation) have given the system with a vital breathing space but at the cost of fomenting greater troubles in the future. One particular troubling aspect is that it has increased unproductive activities and labour at the cost of productive activities and labour. This has further suppressed the profit rate (see Moseley (1985), and for the Greek economy see Maniatis (2005)). All these defects had become evident even before the eruption of the current crisis and the end of neo-liberalism (and heart-searching for a social-liberal successor) had already emerged. The current crisis makes these tasks far more urgent.

In a nut shell, the 1973 structural crisis necessitated a reconfiguration of the modus operandi of the capitalist system and ushered a long period of weak capital reproduction. During this period of ‘silent depression’ its effects (e.g. high unemployment, firms’ high bankruptcy rates) were not fully upheld mainly because the system tried to alleviate part of the necessary capital devaluation through the use of appropriate institutions and policies. Therefore, the three main waves of capitalist restructuring tackled facets of the systemic problem but failed to solve the problem as such. The current crisis is tantamount to that.

II.3 The 1973 crisis and capitalist restructuring in Greece

The 1973 crisis was doubly onerous for Greek capitalism. The first burden was the crisis itself in both its international and national dimension. It has been shown (Maniatis, Tsaliki & Tsoulfidis (1999), Maniatis (2005)) that the Greek crisis was also caused by falling profitability due to the increase of the organic composition of capital. As already said, similarly to the general patterns the crisis ended the post-war ‘golden age’ of Greek capitalism.

But the crisis was accompanied by a second burden. It coincided with a period of intensified class struggle marked by the fall of the military dictatorship and the eruption of popular radicalism. The previous ‘golden age’ took place in the post-civil war era (following the defeat of the communist Left) that was marked by an autarchic bourgeois state and the brutal suppression of the Left and the labour movement. This contributed substantially to capital’s profitability. A particular aspect of this period was a limited welfare state and the lack of progressive Keynesian policies – that characterized the more developed economies after the war. State intervention was crucial – since this is a general characteristic of Greek capitalism from its very birth and almost irrespective of general trends – but this took place through conservative Keynesian policies. The fall of the dictatorship put an end to all these. Popular struggles pressed for a radical income redistribution that would return to labour at least a greater part of its contribution to the post-war ‘miracle’. In particular, the creation of a developed welfare system, the amelioration of labour relations and substantial wage increases of labour’s remuneration were demanded. The force of this movement – and the concomitant danger of uncontrollable socio-political changes – was so strong that no bourgeois political party attempted to confront it directly. On the contrary, they tried to accommodate these pressures through partial reforms and rampant clientelism. This Greek specificity, combined with other structural differences from the West, desynchronized its evolution from that of the latter.

Hence, contrary to the international trends, in Greece progressive Keynesian policies were implemented at the very time that they were discarded elsewhere. Consequently, the conservative and neoliberal waves of capitalist restructuring took place in Greece with a significant time lag.

The post-dictatorship progressive Keynesian policies

Immediately after the fall of the dictatorship both New Democracy (during the ‘social-mania’ period) and PASOK (especially during its first years of governance [1981 – 1984]) used progressive Keynesian policies of state regulation and income redistribution. These policies – more weak and uncoordinated for ND and more structured and clearly formulated for PASOK – were essentially trying to combine (a) a strengthening of growth (at a time when growth slowed down internationally because of the economic crisis) with (b) a controlled income redistribution in favour of labour but in some a manner as not affect dramatically the capitalist profit. The economic policy of the first PASOK government was seeking long-term restructuring of the productive economy by supporting the development process (Tsakalotos (1998)). In particular (see Argitis (2002, p.77-78)), the macroeconomic policy of the first PASOK government aimed at (a) reducing inflation and balance of payments deficit, (b) reducing unemployment and increasing the rate of economic growth and (c) a more equitable income distribution.

These policies have improved labour’s position and at the same time helped to defuse the post-dictatorship popular radicalism and accommodate it in the system mainly through an extensive system of patronage (which did not take long to develop into a widespread system of corruption). A typical example of the first process is the expansionary incomes policy of the first PASOK government especially after the introduction in 1982 of a system of wages auto-indexing to inflation (ATA). The result was a significant (and long-overdue) increase in workers’ real wages.

However, these post-dictatorship progressive Keynesian policies failed to address the economic crisis because they applied the successful post-war recipes in totally different socio-economic conditions. These policies offered the final solution to the previous structural crisis of capitalism (which sparked the crises of 1873-73 and of 1929-30) through demand stimulus but only after the drastic devaluation of overaccumulated capitals produced by the two world wars. Hence the burst of the ‘bubble’ of overaccumulated capitals and the return to leaner and healthier dimensions facilitated the return to growth. Then part of the fruits of growth could pass to labour (in order to emasculate its radicalism) without curtailing seriously capitalist profit. Contrary to the western experience, this redistribution to labour has not been applied in Greece (at least extensively) because the defeat in the civil war and the iron hand of the bourgeois state kept Left and the labour movement suppressed. There was a minor redistribution but not primarily towards labour but rather towards the middle strata in order to bolster the social alliance against the Left.

After 1973 all these changed in Greece. The iron hand of the post-civil war bourgeois state has been severely weakened and the labour movement returned with vengeance. But the post-war western recipe could not be effective for obvious reasons. This was the main reason (other than individual internal contradictions) of the so-called macroeconomic policy’s ‘credibility gap of the first PASOK government. The result was failure since expansive growth was not achieved and redistribution in labour’s favour started to erode capitalist accumulation. As soon as the post-dictatorship popular radicalism started to weaken there was a move towards a more conservative economic policy and capitalist restructuring policies were rigorously applied from 1985 and onwards. This move was closely related to Greek capital’s choice to energetically join the European integration project. Contrary to propaganda credos about EEC (European Economic Community) securing democracy in Greece, this move actually secured the system and enabled it to move – slowly in the beginning but accelerating afterwards – towards conservative policies of capitalist restructuring.

Conservative Keynesian capitalist restructuring and the shift to neoliberal directions

Conservative Keynesian restructuring policies started creeping in slowly. Thus, in 1983 the PASOK government eroded the ATA system by limiting full indexation only to low paid workers. From 1983 to 1984 incomes policy also became less expansionary.

The 1985 stability programme of the second PASOK government marked a decisive conservative turn. The programme’s focused on the opening of the Greek economy in accordance with the requirements of joining the EEC. It aimed to reverse the initial negative impact on profits from the opening of the economy and to shift the burden to labour (Giannitsis (1993)). Basically this program and the associated economic policies were akin to the conservative Keynesian restructuring policies used in most western countries in the aftermath of the 1973 crisis.

The shift to conservative policies continued throughout the politically turbulent period that followed despite some wavering caused by the electoral competition between PASOK and ND and the still strong social reactions. So, gradually, restrictive incomes policy, permanent austerity (with income redistribution of income in favour of capital), privatisations of public enterprises, the inelastic exchange policy and the withdrawal of market regulations constituted the core of economic policy.

After the election victory of PASOK in 1985, the neoconservative turn was formally instituted. The new two-year economic stabilization program reversed completely the short-lived electoral expansive incomes policy[1]. In this new stabilization program stabilisation was set as the primary objective of stability and all economic policies (income, fiscal, monetary) took a restrictive direction. Particularly regarding incomes policy, the ATA system was eroded further once again[2]. This resulted in a dramatic decline in real wages during the 1986-7 period by more than 11% (Argitis (2002), p.92). Similarly, the Bank of Greece (1988) estimated that labour costs were reduced by 13.3% in 1986 and by 10.6% in 1987.

These conservative Keynesian restructuring policies had limited results. One of the more serious implications of the crisis was the weakening of Greek industry, which had a serious negative impact on Greece’s position in the international division of labour and on its balance of payments (Giannitsis (1993)). It also had long-term negative effects on the internal structure of Greek capitalism. The opening of the economy deteriorated in several areas the position of the Greek capital. It is indicative that 85% of the deterioration of the competitive position of key sectors of Greek industry was caused by its deterioration in competitiveness against the EU and only 15% by that against third countries (Giannitsis (1993)). The 1985 stabilization program improved profits at the expense of wages but did not inhibit the deterioration of the international competitive position of the Greek capital (for the crucial case of industry see Giannitsis (1993)).

During that period a crucial trend started in Greece – spontaneously and without a systematic and legislative promotion – that was noticed also in other economies: actual working time started to increase. It has been shown (see Mavroudeas & Ioannidis (2004)) that beginning in 1985 there is significant upward trend in the actual work-time (as in the case of the U.S.) which was boosted with the passing of time. This, coupled with the real wages’ increases lagging behind productivity increases strengthens especially in the Greek case the process of extraction of absolute surplus-value. This is reinforced by the fact that, as noted by Carchedi (1999), the European integration forces the less developed countries to boost the extraction of absolute surplus-value. Less developed European economies lag technologically behind their developed ‘partners’ and are unable to compete on the basis of the extraction of relative surplus-value. Thus their only outlet is the extension of working time, usually under the threat of bankruptcy in the face of foreign competition.

The adoption of neoliberal restructuring policies

The conservative Keynesian policies paved the way and then gave their place to the neoconservative policies that had already dominated the world. These were formally introduced by the 1990 ND government. All successive governments of ND and PASOK faithfully followed the neo-liberal capitalist policies of restructuring. Furthermore, as Greek capitalist restructuring was already lagging significantly the introduction of neoconservative policies did not pass first from a monetarist and then an open economy phase but proceeded almost directly to the latter. Crucial role in this played the EU directives and particularly those of the EMU.

So, from 1991 to 1993 the ND government implemented a restrictive macroeconomic policy (particularly regarding monetary and incomes policy) together with an extensive privatisation plan. Capital was overtly favoured and macroeconomic policy took an overtly conservative character. Two examples are indicative. First, the 1992 tax reform reduced tax rates for higher incomes and gave the system an even more un-progressive character. Profits were also taxed more favourably. This path was followed since then by all subsequent governments. Second, in 1991 ND abolished the ATA system and also in 1992 froze wages in the public sector – and the private sector more or less followed suit – resulting in significant reduction in wage-earners’ incomes. This freeze was unprecedented for the post-dictatorship era and opened the way for the more conservative measures that followed.

Finally, the 1991-93 ND government launched two other important neoliberal reforms. First, it accelerated the liberalization of the financial system (which had already been inaugurated by PASOK). Second, it legislated a series of changes in industrial relations (e.g. fourth shift, part-time) that reinforced significantly capital’s prerogatives.

The neoliberal capitalist restructuring agenda introduced in 1991 formed the basis of the policies of all the subsequent governments of PASOK and ND. This agenda includes:

(1) widespread privatization of public enterprises

(2) significant cuts in social security (by reducing benefits, increasing contributions, increased retirement age) and privatisation of parts of the welfare system.

(3) tax reforms benefiting the wealthiest sections of the population via (a) reducing tax rates for higher income levels, (b) reducing corporate taxes, (c) increasing indirect taxation (affecting predominantly popular consumption) and (d) the systematic non-indexation of the minimum tax free threshold.

(4) deregulation of labour relations and the introduction of flexible forms of employment with the simultaneous depreciation of any protection mechanism of labour rights.

The economic policies of the Simitis governments of PASOK hold a special place in this canvas of neo-liberal restructuring. With its religious adherence to the EMU requirements and rules it expanded and deepened furthermore the neoliberal policies. In order to achieve entrance to the EMU it instituted austerity at the expense of labour as wage costs had lag behind productivity increases. It repeatedly and systematically reformed labour law in the direction of deregulation and flexibility (introduction of part-time, extended part-time ‘arrangements’ of working time, private firms hiring and lending workers, weakening of collective bargaining etc.). It expanded privatisation programmes and also provided even more space within the Greek economy to foreign capitals. It reformed the welfare system curtailing benefits even though it failed – due to strong strike action – to proceed even further. Finally, it facilitated actively two major one-off acts of income redistribution from the working and middle classes to capital. The first was the so-called ‘stock-exchange theft’ in which savings from the popular and middle classes were systematically driven by government’s economic policy to a stock market bubble. The burst of the bubble resulted in dramatic losses but also provided firms with cheap funds. The second was governement’s conscious refusal to control inflationary pressures caused by the adoption of the euro which led to a dramatic erosion of the purchasing power of popular and middle classes[3]. The latter – and particularly the middle classes – in order to sustain their living status turned to bank loans. This profited the banking sector but also created a previously unkown in Greek society level of private debt.

The entrance in the EMU transformed the whole socio-economic landscape completely as the Greek economy came under the rule of the Maastricht Treaty clauses. The consequences of this will be examined later. Meanwhile three other developments that affected drastically the Greek economy in the 1990s should be acknowledged. The first is that the collapse of the Eastern bloc opened a new area of opportunities and exploitation for Greek capital, particularly in the Balkans. The second is the massive influx of economic migrants from these and other countries. This facilitated the depression of wages (particularly in certain sectors) and the wider implementation of flexible working relations. Finally, the 2004 Olympics had engineered an artificial economic growth, as public works and infrastructure were hastily procured at usually exorbitant costs. It is well known that the Athens 2004 Olympics are the more expensive in history. Private capital – Greek and foreign – profiteered shamelessly from this. As it turned out, many of these works were either proved useless or had insignificant long-term multiple benefits for the Greek economy.

Overall, as it will be explained in following chapters, capitalist restructuring in Greece had the same results as elsewhere: it alleviated part of the burdens on capitalist profitability but it had failed to solve the structural problems of capitalist accumulation.

III. Greek capitalism and the European imperialist bloc

III.1 Greece: from the EEC to EU and the EMU

On January 1st 2001 Greece formally entered the European Monetary Union (EMU) and euro substituted the drachma as monetary unit. This was a crucial moment for the longitudinal and sustained effort of the Greek bourgeoisie to participate in the European imperialist integration. For the Greek bourgeoisie the entrance to the EEC secured not democracy but capitalist domination and exploitation in an era when the struggle between East and West was continuing and the capitalist system was disputed after the fall of the dictatorship. Moreover, with the eruption of the 1973 global structural crisis of capitalism – which coincided in Greece with the fall of the dictatorship and the beginning of an era in which the Left and workers’ militancy was on the ascendancy – the participation in the European integration promised to buttress economic performance and capitalist profitability. First, the European integration offered the prospect of a wider market, comparing with the rather small size of the Greek one. Second, and even more important, it offered to Greek capitalism the clout of an at least second class imperialist power (comparing to its lesser status before) which enabled it to exploit better other economies and regions. Third, and equally important, it provided a superior economic mechanism and a powerful ideological weapon, at the same time, in order to increase the exploitation of the Greek working class: the participation to the EEC was presented as the entrance to paradise (or an new era where ‘the people will eat with golden forks’, to remember an older slogan used by the bourgeoisie during the Greek civil war in order to make US anti-communist aid popular).

Moreover, Greek capitalism entered the EEC at a rather lucky moment. At that time EEC was eager to attract more members and thus was willing to ‘sweeten’ the integration process and make-up for its costs by offering packages of economic aid. Thus, capitalist activities but also the middle classes and the agricultural sector prospered by taking advantage of these packages. This gave to the EEC a popular appeal and obscured its hidden burdens.

Things started to change rapidly in the 1990s. The collapse of the Eastern block, the internal defeats of the labour movement and the continuation of the capitalist structural crisis changed the situation. Capital became both nationally and at the European level more aggressive and at the same time more pressurised. First, the continuation of the crisis, despite the victories over the labour movement and significant gains in profitability, made capitalism more eager for a decisive breakthrough. Thus, austerity policies – now under the rubric of convergence and stability programmes – became more aggressive. Second, the collapse of the East led to the emergence of the till then latent intra-capitalist antagonisms between the US, Europe and Japan. This intensified intra-capitalist and intra-imperialist rivalries. Germany, the basic power behind European integration, pushed for a stronger both economically and politically European integration under its hegemony. At the same time the opening of the Central and Eastern European countries lowered the importance of the South European less developed economies. This led, together with the intensification of crisis and competition, to a tendency to curtail aid packages to less developed countries and problematic sectors. This affected the agricultural sector – where the Common Agricultural Policy (CAP) is an obvious failure sustained for political reasons only – and those capitals, small businesses and self-employed that prospered through EU aid packages.

The entrance to the EMU led to the final disillusionment. It was professed as a ‘national goal’ and a decisive upgrade of the Greek economy. However, as soon as the entrance was achieved the true face of the EU appeared: instead of a relaxation of austerity and a boost to people’s incomes and welfare the Stability Pact dictated new – even more harsh – rounds of austerity. At the same time the euro is being proven as extremely problematic. The price level has increased significantly particularly for the basic consumption goods and Greek families start to realize that it constitutes a drain to their pockets. Additionally, the international competitiveness of Greek products has deteriorated because of the euro in crucial sectors such as tourism. Finally, the old bastion of pro-european feelings – the agricultural sector – has become a hotbed of anti-EU mobilisations as the successive changes of the CAP has eroded its incomes and is leading towards the annihilation of small peasants and family farming. Last, the aggravation of the crisis has led to a new European wave of enterprises’ mergers and acquisitions, which was facilitated by the EMU. Greek capitalist enterprises are not faring very well in this wave, as they are ‘small fish’ comparing to their European partners and competitors. Thus, sections of Greek capital started becoming restless as their bigger foreign counterparts were buying them cheaply.

III.2 The class character of the European integration

The European integration is a capitalist and imperialist project. It began as an economic, social and political buffer against the labour movement and the Eastern block, which contained intra-european rivalries under the US and NATO auspices. It helped reconstruct and secure capitalist relations of production after the 2nd World War against a militant working class. It set a framework constraining intra-capitalist struggles to functional levels and securing capitalist development. The latter had spill-over effects to the working class in the sense that a part of the new surplus produced by workers was allowed to return to them in the form of better wages (which however did not cover the full contribution of labour). These better wages helped the system to dominate ideologically the working masses against both internal disputes and the external challenge of the Eastern bloc. Also against the ‘external enemy’ the European integration helped to keep Western European countries together and not falling one after the other under the influence of the Eastern bloc (as it had happened with several Central European countries).

With the end of bipolism Germany, the main hegemonic power, started aspiring to a stronger international role. Thus, in accordance with France’s similar aspirations, it pushed for a stronger, more tightly knit integration. It is indicative that when the Maastricht Treaty was signed the then French president Francois Mitterand declared that now Europe becomes the first global power.

Thus, beginning even before the collapse of bipolism, a common monetary architecture was added to the common market of the EEC. This was supposed to be able to challenge the global hegemony of the US dollar, which is one of the main American economic weapons. The common monetary structure was supplemented with the further political integration of the member-countries and the strengthening of centralised mechanisms. The transformation of the EEC to the EU marked this process. Of course, the bigger powers (Germany etc.) are the true bosses behind this process.

On the other hand, the US became even more suspicious towards European integration as it considers it as a possible imperialist competitor. Hence, it uses all its power to undermine it. The US does not strive to dissolve the EU. Rather, they push for a loose and weak economically and politically (and after all militarily) European integration that would not be able to challenge their dominance. Thus, contrary to Germany and the other more antagonistic to the US European powers, they favour a broad expansion of the EU (through the entrance of many new countries-members) that would make difficult any closer integration and a more tight control by Germany. On the other hand, Germany and France attempt to side-step the problem by delaying the entrance of many new-comers and by moving towards a two or even three-levels European integration where the more advanced countries would constitute the hard core and the other one or two zones the periphery. The latter would have a limited impact on the main decision centres.

In a nutshell, the European integration is a capitalist-imperialist project that facilitated the better exploitation of the working classes of the European countries, the dominance of its core economies over its ‘peripheral’ ones, the containment to acceptable levels of intra-capitalist and intra-imperialist antagonisms and the enhanced imperialist dominance over other countries and regions.

III.3 European integration: from the common market to the EMU

The beginning of the European integration project was the creation of a common market. However, it soon moved on to the construction of a common monetary structure. It began in 1971 with the Werner plan, which failed but left behind the ECU (a logistical unit). Other attempts followed (‘the snake in the channel’, the European Monetary System (EMS) etc.) all of which failed for a number of reasons. The idea of a monetary integration resurfaced in the middle of the 1980s and was agreed in 1991 with the Maastricht Treaty. The latter posed a more ambitious aim: the creation of a common European currency, the euro. The euro project has inscribed in it the ambition of the European imperialist bloc to create a competitor to dollar in the role of international reserve currency and, consequently, of challenging US hegemony in a crucial area.

Monetary integration has a number of crucial merits for capitalist accumulation in the European countries. First, it facilitates and develops further the common market. Now this wider market is even more accessible because instabilities and problems due to monetary differences are eliminated.

Second, it imposes even stronger discipline to intra-capitalist and intra-imperialist antagonisms. Previously, the capitals of a less developed country (with lower labour productivity) could repulse competition from the more developed ones (with higher labour productivity and thus, possibly, lower prices) by resorting to competitive devaluation. By devaluing their currency they could make their products cheaper in international markets and thus compete with the more developed countries, which fall pray to their stronger currencies. With the EMS the range of these competitive devaluations was constrained. With the euro they become non-existent.

Third, all these oblige capitals to solve their profitability problems not by recoursing mainly to intra-capitalist competition (although this remains live and vibrant) but through the increased and more efficient exploitation of workers.

On the other hand the EMU project is fraught with dangers and difficulties. First, it carries with it significant risks. Second, there are winners and losers within its ranks.

The risks have to do with its well-known problem of being a non-optimal currency area. Setting aside the mainstream jargon, this means that it tries to put under the same monetary mean several very diverse economies. Again, setting aside the mainstream utopias about convergence, these economies instead of converging they have actually started to diverge dangerously (see Christodoulakis (2009)). Furthermore, crises tend to have ‘asymmetric’ effects on diverse economies and thus they exacerbate their imbalances. This strains even more the function of common monetary mean. The current crisis is a typical example of this case and it had, rightfully, challenged the very existence of the euro.

Moreover, the EMU project did not create an equitable angelic world for all its participants but favoured some at the expense of others.

It is obvious today that it boosted both the competitiveness as well as the overall dominance of a ‘hard core’ around Germany at the expense of the less developed economies and particular the European South. This is recognized even by fervent supporters of the European integration project (e.g. Christodoulakis (2009)) when noting that the EMU had exacerbated the polarization between these two groups. Characteristically, Christodoulakis (2009, p.32) acknowledges that the most crucial asymmetry in the Eurozone has been the emergence of huge disparities in the Current Accounts and the Trade Balances, with the Northern members (Germany, Finland, Netherlands, Austria and Belgium) reaping large surpluses while the Southern (Portugal, Spain and Greece) ones suffering huge external deficits ranging from 10-15%. Apart from politico-economic scheming and institutional designs at the commanding heights of the EU, the main fundamental cause of this dichotomy is the fact that the abolition of national monetary, industrial and commercial policies (and the severe curtailment of the fiscal policies for the weaker economies) made intra-EU competition a competition on the basis of ‘absolute advantage’. This has the distinctive characteristic (sometimes branded neo-mercantilism) that the gains of the winners have to be paid by those left behind. This has exacerbating unequal development and the divergence between the two main groups of EU.

Additionally, the ceding of monetary and commercial policy to Brussels had adverse policy effects for the European Southern group. Both these policies followed the needs of the Northern group which were quite different from the former. For example, for a significant period, monetary policy remained lax – according to the Northern needs – whereas the Southern group was requiring a more strict conduct. This intensified the dilapidation of South’s productive structure as it favoured sectors linked to the Northern group and damaged others more crucial for national development. Furthermore, it created an environment favouring conservation of unrealistic growth rates based on external borrowing (as the Maastricht Treaty effectively prohibited internal borrowing). This created the basis of the current debt problems of the European South.

All these internal contradictions of the European integration project were pushed to their limits by the current crisis as it aggravated the weaknesses of the Southern group and brought forward the dangers of default of several of its economies. On top of that, the policy responses devised by the EU favoured further the interests of the Northern group (and particular sectors of it) at the expense of the Southern group. An indicative example is that the usurious rates of lending to the Southern economies facilitate extremely low rates for Germany. This is typical in intra-imperialist rivalries where a stronger thief is stealing a weaker one.

IV. The current crisis and the Greek problem

IV.1 The current crisis

The current crisis is not an ‘autonomous’ crisis and, moreover, it is not just a financial crisis (as claimed by both mainstream and certain radical approaches). It is a continuation of the 1973 structural crisis and it is grounded first and foremost in the sphere of production (and not in circulation and the financial system).

As already argued before, capitalist restructurings that followed the outbreak of the crisis of 1973-1975 resulted in a relatively sluggish recovery in profitability and the accumulation but failed to solve the long-term problem of finding a new functional and sustainable system architecture. This sluggish rebound went through a series of cyclical backdrops that also correspond to more or less severe crises (e.g. the 1987 crash, currency crises of the 1990s). It was marked by a downturn in the period 2000-2003 followed by a recovery in 2003-2007. However, immediately after the recession of 2000-3, there were signs of deceleration in the rate of increase of labour exploitation (the rate of surplus-value), which was the main factor behind the recovery of the profit rate and capital accumulation. In the case of the US economy there was a faltering of the growth rate form 2005 which was preceded by a deceleration in the rate of increase of labour productivity (which also shows the declining rate of growth of labour exploitation).

Confronted with this situation, the system had recourse since 2000, to an escape forward. The financial system – through mainly fictitious capital operations – fuelled with liquidity the system and thus helped to create investment and consumption. This has reinforced the further expansion of money capital. This is a well-known phenomenon in the phase of gestation of a crisis. This credit-fuelled expansion actually deferred to the future the problems of real capital accumulation at the cost of augmenting them. The development of fictitious capital led through leveraging (the new financial products) in ‘bubbles’ and therefore aggravated the overaccumulation of capital. All this ‘crazy circus’ could continue functioning so long as it could increase rapidly the exploitation of labour. To put it simply, the fuelling of capitalist accumulation through bets on extracted in the future increased surplus-value (i.e. the operation of fictitious capital) could continue so long as the system was able, in the next period, to continue extracting increased surplus-value. The mechanism through which was generated this increased surplus-value took the following form: workers offered more work-time (with less payment) in exchange for the preservation of their disposable income. That is, workers increased their working time (increasing unevenly the unpaid proportion of it) in order to maintain their purchasing power. From the very moment that this process of an increasing rate of surplus-value began to falter (for obvious reasons as it challenged its social, technical and physical limits) then the ‘bets’ collapsed. The expectations for the entrepreneurial projects to continue generating increasing surplus-value collapsed. This is the US was expressed first in the sub-prime sector (and for this the initial characterisation of the crisis as a subprime crisis). The inability of the workers to offer more paid and unpaid work-time, and thus continue to service the debts they have acquired (in order to sustain their living status) led to the collapse of the mortgage market. This was the beginning for unravelling the whole texture. The problem in the sphere of real accumulation punctured the financial bubble and then the whole system took fire. The inability of productive capital to continue generating surplus-value with the required rapid rhythms bite the abnormally high share of capital gains that were redistributed to the money capital (out of the surplus-value extracted under the auspices of productive capital). This led to the bankruptcy of several financial organisations and these bankruptcies and problems in the financial system returned to bite productive capital through traditional and well-known channels.

Thus, the current crisis is the continuation of the structural drop in profitability in 1973 and shares the same fundamental causes, i.e. the tendency of the rate of profit to fall due to the increase of the organic composition of capital (see Shaikh (2011)). It reflects also the failure of the subsequent waves of capitalist restructuring to solve the structural problem of the system.

IV.2 The Greek twin crisis

The current crisis in Greece is a twin crisis in the sense that apart from its general fundamental cause (the capital overaccumulation crisis because of the falling profitability and the failure of the waves of capitalist restructuring to solve the structural problem of capital reproduction) has a specific Greek component.

As already argued before, as elsewhere the waves of capitalist restructuring in Greece have failed to solve the systemic problem because of their inherent deficiencies. Thus, crisis was simmering in the Greek economy for its very internal reasons. However, this crisis tendency was aggravated by the additional structural problems caused by Greece’s participation in the EU. It has been shown in previous sections that this participation carried with it advantages but is also fraught with dangers. To sum up, the advantages have to do with (a) upgrading from a middle-range imperialist status to a ‘partner’ in a first-class imperialist club and (b) the enhanced ability first to secure the system (in the immediate post-dictatorship period) and then to push forward capitalist restructuring. The risks have to do with (a) the downgrading within the ranks of this imperialist club and (b) the lack of necessary policy instruments in the face of grave contingencies.

All these advantages and disadvantages were ultimately related to the productive structure of the Greek economy. Before it entrance in the EEC Greek capitalism had a rather coherent productive structure which was competitive both against the European economies and other economies in the Mediterranean region particularly. This productive structure was heavily protected and supported through direct and indirect means. The opening of the economy in the common market was a significant bet: Greek productive capital – and the whole capital circuit en suite – had to restructure in order to remain competitive in the new environment. It is now evident that the Greek capital lost this bet. Greece’s trade balance with the European countries from positive became negative after the entrance in the common market. It deteriorated further with the entrance in the EMU. This deterioration was not confined to intra-EU trade but was generalized. This is acknowledged even by supporters of the participation in the EEC and the EMU who attempted to moderate the extent of the problem. For example, Papazoglou (2009, p.40) accepts that ‘Greece’s participation in the EU and the creation of the Single Market did not cause significant structural changes that would contribute to strengthening, both in terms of price and quality, the competitiveness of Greek products in international markets’. Similarly, Maliaropoulos (2010) admits that the competitiveness of the Greek economy has deteriorated significantly since EMU. Estimates of this deterioration in terms of relative unit labor costs, for the period 2000-9, vary between 9% (IMF) and 27% (Bank of Greece). Based on relative prices, the competitiveness of the Greek economy has deteriorated since 2000 by between 18% (ECB, Bank of Greece) and 21% (IMF).

In a nutshell, Greek capitalism’s accession in the European integration dismantled its previous coherent and competitive productive structure without replacing it with another equally or more successful. On the contrary, the Greek economy became, to a great extent, a supplement of its North European partners. This has not transformed it to a dependent economy – in the sense usually employed by dependency theory. Greek capitalism remained a middle-range developed and imperialist economy. However, it was downgraded comparing to its more developed partners.

On the other hand, the accession in the European integration helped crucially Greek capital in its interior front against labour. It further helped it in its imperialist forays in other areas. The most exemplary case is it economic ‘invasion’ in the Balkans after the collapse of the Eastern bloc. Greek investments in these countries boosted capital profitability through extra profits for a considerable period and helped sustain high rates of growth for several years. This gave the false image – which was very similar to that of Portugal and Ireland – of an economic miracle and a ‘strong Greece’. This situation and the concomitant imagery were actively boosted by the successive governments of PASOK and ND from 1999 till 2009. In fact an artificial growth was engineered based on (a) investments in (to a great extent useless and overpriced) infrastructure; particularly around the 2004 Athens Olympics and (b) low interest rates (guided by ECB policy) that overheated the economy. This spree was ultimately based on public expenditure (either directly through public works or indirectly by subsidizing private businesses[4]) which, in turn, was financed through public loans. This public debt became external debt because foreign loans were offered easily and rather cheaply – during that period – and because the Maastricht Treaty effectively prohibited internal loaning.

The eruption of the current crisis put an end to this masquerade and transformed the country from a ‘strong Greece’ to the beggar of Europe. The crisis brought forth all the previously lurking behind structural problems of the Greek economy and aggravated them further. The Balkan ‘Eldorado’ was hit hard quite early and this curtailed the extra profits the Greek capital was reaping in that area. This happened for another reason. The Balkan economies slumped and at the same time international competition and rivalries within them were aggravated. That is, Greek capital faced more intense competition in these economies mainly from some of its European partners. On the other hand, the crisis put an end to cheap credit and thus worsened business environment. And on top of that, the lurking overaccumulation crisis resurfaced. All these happened in an economy whose productive structure has lost any coherence and was proved extremely uncompetitive against its partners and its main competitors.

Then the crisis took the form of the so-called ‘twin deficits’, i.e. an exorbitant public deficit coupled with an external deficit. More specifically, and differently from other economies suffering from the same deficits, the Greek external debt was public rather than private. Long before the eruption of the crisis the bourgeois state subsidised directly and indirectly capitalist accumulation in Greece. It is a well-known feature of the Greek private sector that it depends heavily upon government support and public expenditure. Thus the state borrowed in order to subsidise capital accumulation and, to a lesser extent, to buttress its clientelism; which is necessary in order to secure political and social acquiescence to its policies. Particularly after the accession in the EMU public expenditure was financed through international (rather than internal) loans. So long as the engineered growth and the extra profits from the Balkan ‘Eldorado’ continued taxation was able to service this debt and keep it within manageable limits. Of course, habitual slays of hand were extensively employed in order to masquerade the extent of the public debt. But this was not something new or something that other countries have not used as well. And so long as there were abundant international loanable funds willing to lent the country at rather reasonable rates there was no problem in the management of both the public and the external deficit.

But the eruption of the crisis created insurmountable problems to this circuit. First, as states around the world introduced hastily fiscal packages and monetary instruments in order to save failing businesses, public debts increased worldwide. This brought forward the question whether there would be a recovery and if this would be sufficiently strong in order to cover the expenses advanced of the aid packages. So long as evidence suggested either a protracted recession or a double dip or some other version of continuation of the problems then the coverage of these aid packages by revenues generated from future growth rates was seriously disputed. Consequently, the public deficits in order to finance these aid packages looked increasing unsustainable. This transformed the crisis to a fiscal crisis as well. The fiscal crisis did not hit equally all possible culprits. International money funds coming mainly from the dominant imperialist countries by-passed the significant fiscal problems of these economies and concentrated in the problems of other weaker economies. By starting to question the sustainability of their fiscal deficits they were able to impose almost usurious rates of interest for their loans to them. Thus their public deficits were almost single-handedly transformed to unmanageable external deficits. So long as these countries were not able to generate external surpluses (for example through trade) then servicing these external deficits became problematic and the question of default was posed.

The course described above was the one that Greece followed. The exhaustion of its external imperialist gains coupled with the falling internal profitability and the dismantling of the economy’s productive structure crippled capital accumulation. This, in its turn, crippled the ability of the state to subsidise capital accumulation and created a fiscal crisis. Subsequently, the fiscal crisis led to an external debt crisis exactly because of the falling competitiveness of the Greek economy. Thus, at the basis of the economy’s bankruptcy lays its productive bankruptcy for which the accession in the European integration project is one of the main culprits.

IV.3 The EU-IMF intervention: Greek economy in the straitjackets

The fact that the Greek economy is in deep trouble for both internal and external reasons does not suffice for making it the ‘black sheep’ of Europe and one of the main troublemakers worldwide. It is true that the Greek twin deficits are very high but other countries have similar and equally (if not more) grave problems. Even today, there are other countries that have a higher percentage of debt relative to GDP than Greece (e.g. 170% in Japan. The U.S. has a very similar problem, too: its debt is estimated to reach 90% of the GDP, and it is expected to take 10 years for it to return to ‘manageable’ levels. Even within the eurozone, according to the Eurostat data for 2009, Italy is leading (115.8%), followed by Greece (115.1%), Belgium (96.7%), Hungary (78.3%), France (77.6%), Portugal (76 8%), Germany (73.2%), Malta (69.1%), United Kingdom (68.1%), Austria (66.5%), Ireland (64.0%). It is intriguing why, for example, Italy has not been at the front bench of the accused. Moreover, Greece is a small economy whereas many other economies with similar debt to GDP ratios are far larger and thus constitute a far greater systemic danger.

What really happened was the result of the interplay of imperialist rivalries and a jockeying of stronger imperialisms to pass a part of their burden to weaker ones as well as to less developed economies. Modern capitalism has learned the lessons from previous global capitalist crises. Thus, since the onset of the current crisis, it has employed all its heavy artillery. Dropping neo-liberal mantras, it has relaxed monetary policy and even came up with considerable fiscal packages. It has been explained above how the crisis is expressed as a fiscal crisis as well.

At this point they enter the imperialist rivalries within the EU context. Because the current crisis and the fiscal deficits threaten eurozone’s very cohesion, the hegemonic European powers actually decided to pass the burden to its more backward economies and also to make a significant profit out of interest rate extortion. Thus, the deficit and debt problem is being consciously exacerbated in order to:

  1. force the reduction of the labour cost (thus making their own activities there more profitable);
  2. impose higher interest rates (thus giving their financial institutions, which are the main lenders, a hefty bonus);
  3. reduce the amount of money necessary for rescue packages;

Thus, ‘naughty’ countries have to be disciplined. The first act is that suddenly it is being discovered that their deficits violate the Maastrich Treaty, something that almost everyone in the EU has done the previous years. Then a scare campaign is employed preaching that only their deficits are unserviceable and thus their economies are in danger of default. This skyrockets the cost of their borrowing, which ‘accidentally’ comes mainly from banks of the hegemonic countries. Once, this process of usurious exploitation is exhausted – as interest rates and CDS become exorbitant high – and default an almost self-fulfilled prophecy then the EU together with the IMF intervenes to ‘save’ them.

The EU and the IMF offer the immediately needed funds in order to avoid default. In exchange, the ‘saved’ economy relinquishes its sovereignty and comes under the iron fist of these organisations that dictate policies and structural reforms in detail and check routinely for their implementation. The ‘salvation’ prescription follows the pattern of ‘internal devaluation and competitive disinflation’. ‘Internal devaluation’ is a contradiction in terms: you cannot devalue a coin in your left pocket in relation to the same coin in your right one. But, as it is cynically confessed when queried, this term is a mask for radical austerity: since you cannot devalue your currency, you must cut your wages and pensions. This is supposed to be followed by prices decreases as labour costs fall. This is a cumulative process of successive cycles of reduction of wages and prices. Through these reductions, according to mainstream economic theory, the country’s competitiveness will be strengthened and growth (after a significant shrinkage of the economy) will return. This will rectify both deficits and create a revamped healthy economy. This policy is accompanied with far reaching structural reforms which typically imply a weakening of labour market regulation, privatisations, greater opening of the economy etc. This policy has been applied, with bigger or smaller variations, to a number of countries from Hungary and Latvia to Rumania etc. Ireland was the first Eurozone country that had to succumb to pressures and employ the ‘internal devaluation’ prescription. Greece is the second although here the political and social situation is much trickier since the Left is much stronger. Others are in line for the same trouble.

The Greek bourgeoisie – via the present PASOK government (and despite the latter’s pre-electoral anti-austerity diatribes) – played along this game and tries to turn its difficulties into opportunities. It agreed to the derogatory terms of the EU-IMF Memorandum, relinquished economic policy to Brussels and agreed to pay a hefty risk premium to foreign lenders. Accordingly, it is pushing for deep pro-capitalist structural changes by raising the spectre of default while sniveling that it is being obliged to do so by the EU. That is how it pays a premium to the stronger European imperialisms while attempting to pass its own burden to the Greek people.

However, the chosen course is fraught with dangers. Labour is paying heavily the cost of restructuring but this alone does not guarantee an exodus from the twin crisis. On the contrary, even according with the IMF estimates, managing the public deficit will take a couple of years but the external deficit will be out of control for many years to come (it is supposed to peak at 150% in 2015). Meanwhile the economy is in a downwards spiral with a severe drop of the GDP this year which disputes estimates about a recovery in 2012 (and of course government’s utterances of an even earlier recovery). Moreover, even in its first steps the policy prescription displays serious problems as wages have been ‘internally devalued’ but the price level – fuelled by tax increases that have been passed in prices – is increasing instead of decreasing.

But what aggravates problems even further is that, apart from popular reactions, sections of Greek capital and the middle classes started being nervous about the whole process. For the middle classes, a crucial ally for the stabilization of the system after the civil war, the EU-IMF Memorandum policies threatens their very existence. The bankruptcy rate of small businesses has increased rapidly, their ability to evade taxes – a traditionally and tacitly accepted practice – and thus survive is threatened and they face cut-throat competition by big firms. Thus, their unions have already voiced their concern and disagreement regarding several aspects of the Memorandum policies and reforms. For sections of the Greek capital this process carries with it other dangers. First, the imposition of the EU-IMF directorate implies that Greek capitalism may face a downgrading in the imperialist pyramid and become a lesser class capitalism. Second, the disinflation process is welcomed when it affects wages as in this way capital’s profitability is enhanced. However, as soon as this process touches assets and when it is coupled with a slump of the economy it leads to a fall in the value of Greek firms. Thus, apart from the danger of bankruptcy because of the slump they face also the danger of being bought for nearly nothing by foreign capitals. This worry has already been voiced by the chairman of the Greek Banking Association when he mentioned the danger of ‘de-hellenisation’ (sic!) of the banking sector[5].

V. For a radical alternative

The imposition of the EU-IMF Memorandum leads to the acute deterioration in the working and living conditions of the working class. It furthermore, endangers the status of the extensive Greek middle classes. The Greek capital, in collusion and competition with hegemonic Western capitals, places the entire burden of the crisis on their backs. The challenge for capital is greater than what it seems prima facie. If the current crisis is the continuation of the structural crisis of 1973-75, then the solution is not a simple recovery but above all the invention of a new systemic architecture. Its basis cannot be other but the increased and more efficient exploitation of labour. This requires dramatic changes in labour relations (particularly regarding the prolongation of unpaid labour-time, the flexibility of employment) and a free fall in wages and social security. Second, it requires new forms of institutional organization of the system and particularly a new role of the bourgeois state in the economy. In all these experimentations Greece seems to be a real guinea pig. Ironically, Greek capitalism may not come intact out of this process for the reasons analysed above.

In all cases, Greece and its people are passing difficult times. Its accession to the European imperialist integration – the bet placed by the Greek bourgeoisie – has become the modern ‘Big Idea’[6] that threatens to ruin the country similarly with its predecessor.

But in this tug-of-war, apart from capitals and competing imperialisms, there is another crucial factor: the great popular majority of the wage-earners. Insofar as it recognises that for it the future is bleak whatever the games of the ruling classes it can become a formidable adversary. Then, contrary to the mainstream ‘one-way’, there is indeed another way to exit from the crisis. This requires a truly radical change in the architecture of the whole economy and society rather than a new stage of capitalism. If this system manages to surpass its current crisis it can only do it at the expense of the working class. The only other alternative solution is not to strive for some humane version of the system but for its substitution. This implies the transition to a socialist economy.

This transition cannot take place in a snap but it is a long and strenuous process whose feet are in the current circumstances and its head at its strategic goal. This necessitates a programme of measures addressing the immediate problems from within the ultimate strategic vision. The most fundamental necessary pre-condition for such a programme is the exit from the EU and not simply the EMU. The EU actively obstructs the abovementioned transition. Furthermore, in economic terms, it has no sense – particularly for a less developed country – to leave the common currency and remain constrained by the common market. The exit from the EU and the euro will restore to the country economic policy tools that have been relinquished (without the people’s awareness and consent) to the transnational EU centres. The devaluation of the new currency can be done in ways that would entail much lower cost for workers and middle classes than the EU-IMF Memorandum policies. The suspension of debt payments, coupled with controls on the movement of capital, will liberate the country from the debt burden without endangering the ability to finance its economy. This will have to be coupled with the nationalisation of at least the banking sector. Finally, all these measures will open possibilities for a restructuring and revival of the productive system for the benefit of the popular majority.

REFERENCES

Argitis G. (2002), Globalisation,EMU and Economic Adjustment, Athens: Typothyto (in Greek).

Bank of Greece (1988), Governor’s Annual Report for the year 1988.

Christodoulakis N. (2009), ‘Ten Years of EMU: convergence, divergence and new policy priorities’, GreeSE Paper No 22

Duménil G. & Lévy D. (1993), The Economics of the Profit Rate: Competition, Crises, and Historical Tendencies in Capitalism, Aldershot: Edward Elgar.

Ioannides A. & Mavroudeas S. (2000), ‘Stages of capitalist development in Greece’, proccedings of the 7th conference of the Sakis Karagiorgas Foundation on Power structures and relations in contemporary Greece, Athens: ISK (in Greek).

Giannitsis T. (1993), ‘Integration in the International Market and effects on the industrial and technological organisation of the economy’, in Giannitsis (ed.) Macroeconomic Management and Developmental Jam, Athens: Gutenberg (in Greek).

Malliaropulos D. (2010), ‘How much did competitiveness of the Greek economy decline since EMU entry?’, Economy & Markets vol.5 no.4, Eurobank.

Maniatis Th. (2005), ‘Marxian Macroeconomic Categories in the Greek Economy’, Review of Radical Political Economics vol.37 no.4.

Maniatis Th., Tsaliki P. & Tsoulfidis L. (1999), Issues in Political Economy: The case of Greece, Athens: ISK (in Greek).

Mavroudeas S. & Ioannides A. (2006), ‘Henryk Grossmann’s Falling Rate of Profit theory of crisis: a presentation and a reply to old and new critics’, Indian Development Review vol.4 no.1.

Mavroudeas S. & Ioannides A. (2007), ‘Overworked Greeks? Working time trends in Greece’, Asian-African Journal of Economics and Econometrics vol.7 no.1-2.

Moseley F. (1985), ‘The rate of surplus value in the postwar US economy: a critique of Weisskopf’s estimates’, Cambridge Journal of Economics 9 (1).

Papazoglou Ch. (2009), ‘Is indeed poor the export performance of Greece?’, Economic Bulletin no.32, Bank of Greece (in Greek).

Schor, J. (1991), The Overworked American: the unexpected decline of leisure, New York: HarperCollins.

Shaikh A. & Tonak Α. (1994), Measuring the Wealth of Nations, Cambridge: Cambridge University Press.

Shaikh A. (2011), ‘The first great depression of the 21st century’, Socialist Register 2010 (forthcoming).

Tsakalotos E. (1998), ‘The political economy of social democratic economic policies: the PASOK experiment in Greece’, Oxford Review of Economic Policy vol.14 no.1.

Zografakis St. & Mitrakos Th. (2005), ‘The redistributive effect of inflation in Greece’, Economic Bulletin of the Bank of Greece no.24 (in Greek).


[1] This brief for completely for electoral purposes return to progressive redistribution was marked by the expulsion of the architect of the 1985 stabilization program Simitis and the infamous quote ‘Tsovolas Give them all’ (the then finance minister)

[2] The expected rate of imported inflation was deducted from the general inflation rate and wages were adjusted this lesser rate. Moreover, indexation was further restricted only to wage-earners with a less than 150,000 drachmas gross income. This was accompanied by legislation that penalised private firms that violated the incomes policy.

[3] All European central banks were aware that the introduction of the new currency will cause inflationary pressures particularly in countries (like Greece) where the purchasing power of the new currency unit deviated widely from that of the old one. This deviation troubled the average consumer and made him to lose a sense of the real purchasing power of new currency. In Greece, unlike other countries, no provision was taken when firms and chains of distribution took advantage of this lack of awareness and skyrocketed the prices particularly the mass consumption goods. Thus, inflation became rampant particularly in the category of mass consumption goods whereas its general rate remained rather tame (see Zografakis & Mitrakos (2005). Meanwhile, wages have roughly followed the official inflation rate. Hence, firms marked-up their profit rates at the expense of wages’ purchasing power.

[4] It is ironic that, under an infamous law passed by a previous PASOK government, the Greek state subsidized firms to relocate to the other Balkan economies. That meant the end of the textile industry in Northern Greece as Greek capitals took the subsidies, closed their factories, fired their workers, and relocated across the border where wages were far cheaper.

[5] One of the main internal forces that pushed for the acceptance of the EU-IMF Memorandum was the banking sector as it safeguarded its particular interests. It is ironic to hear the grievances of those that actually condoned the very ‘de-hellenisation’ of the rest of the economy (through the further opening to foreign capital and the relinquishing of the commanding heights to Brussels).

[6] The ‘Big Idea’, back in the end of the 19th century, signified the expansion of Greece to the East against the Ottoman Empire. It led to a disastrous Greek – Ottoman war and bankrupted the country for a considerable period.

Μεταρρύθμιση, μεταρρύθμιση της μεταρρύθμισης ή αναπαλαίωση; Η Συναίνεση της Ουάσιγκτον και η κριτική της

8ο Συνέδριο Ελλήνων Ιστορικών Οικονομικής Σκέψης

26-27 Μαϊου 2006

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

«Μεταρρύθμιση, μεταρρύθμιση της μεταρρύθμισης ή αναπαλαίωση;

Η Συναίνεση της Ουάσιγκτον και η κριτική της»

Σταύρος Μαυρουδέας[1]

&

Δημοφάνης Παπαδάτος[2]

Ι. Εισαγωγή

Η συζήτηση γύρω από τον όρο «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» δημιουργήθηκε το 1989 από τον John Williamson (Williamson (2004b)). Ο όρος εισήχθη σε μια περίοδο που η Κεϋνσιανή κυριαρχία στην οικονομική θεωρία είχε καταρρεύσει – μετά την κρίση των μέσων της δεκαετίας του ’70 και την προφανή αδυναμία του Κεϋνσιανισμού να την αντιμετωπίσει- και ο νεοφιλελευθερισμός (που προωθήθηκε από τις κυβερνήσεις Reagan και Thatcher στις ΗΠΑ και την Βρετανία αντίστοιχα) είχε γίνει η νέα ορθοδοξία.

Σκοπός του Williamson ήταν να κωδικοποιήσει εκείνο το μέρος της νέο-φιλελεύθερης ανάλυσης και των προτάσεων πολιτικής που έχουν γίνει κοινά αποδεκτοί στο πλαίσιο της θεωρίας της ανάπτυξης και ειδικότερα στους κύκλους των μεγάλων αναπτυξιακών ιδρυμάτων (πρωτίστως στο ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα) που εδρεύουν στην Ουάσιγκτον. Σύμφωνα με τον ίδιο τον Williamson (2000, σ.254) η συμβολή του «ήταν μια προσπάθεια να ξεδιαλυνθεί ποιές από τις πολιτικές πρωτοβουλίες που είχαν προέλθει από την Ουάσιγκτον κατά την διάρκεια των ετών της συντηρητικής ιδεολογίας είχαν κέρδισε την συμμετοχή τους στην διανοητική ορθοδοξία αντί να παραμερισθούν μόλις ο Ronald Reagan δεν ήταν πλέον στην πολιτική σκηνή». Κατά συνέπεια, ο όρος «Ουάσιγκτον» αναφέρεται στους σημαίνοντες κύκλους και ιδρύματα που εδρεύουν στην Ουάσιγκτον. Και ο όρος «συναίνεση» αναφερόταν στο μέρος εκείνο των νέο-φιλελεύθερων συνταγών που είχαν γίνει ευρέως αποδεκτές.

Υπάρχει και μια άλλη γεωγραφική διάσταση στον όρο «Συναίνεση της Ουάσιγκτον». Αυτού του είδους οι πολιτικές συνταγές δημιουργήθηκαν πρωτίστως για τις οικονομίες της Λατινικής Αμερικής στη δεκαετία του ’90, αν και στην συνέχεια διαδόθηκαν και στον υπόλοιπο αναπτυσσόμενο και λιγότερο  αναπτυσσόμενο κόσμο. Πάλι σύμφωνα με τον Williamson (2000, σ.251) ο όρος αφορά «τον χαμηλότερο κοινό παρονομαστή των πολιτικών συμβουλών που απευθύνονταν από τα εδρεύοντα στην Ουάσιγκτον ιδρύματα προς τις χώρες της Λατινικής Αμερικής ήδη από το 1989». Ο Williamson (1990, 2000, σ.252-3) συνοψίζει αυτές τις πολιτικές συνταγές σε δέκα προτάσεις:

1)      Επιβολή Δημοσιονομικής Πειθαρχίας

2)      Επαναπροσανατολισμός των προτεραιοτήτων των δημοσίων δαπανών προς άλλους τομείς.

3)      Εισαγωγή Φορολογικών μεταρρυθμίσεων που θα μειώνουν την ποσοστιαία φορολογική επιβάρυνση και θα διευρύνουν την φορολογική βάση.

4)      Απελευθέρωση των επιτοκίων

5)      Ανταγωνιστική Συναλλαγματική Ισοτιμία

6)      Απελευθέρωση του Εμπορίου

7)      Φιλελευθεροποίηση των εισροών άμεσων ξένων επενδύσεων

8)      Ιδιωτικοποίηση των κρατικής ιδιοκτησίας επιχειρήσεων

9)      Άρση των ελέγχων των οικονομικών δραστηριοτήτων

10)  Δημιουργία ενός ασφαλούς περιβάλλοντος σε ότι αφορά τα δικαιώματα ιδιοκτησίας

Τα θεωρητικά θεμέλια αυτών των προτάσεων μπορούν να αποκαλυφθούν εύκολα. Είναι οι συνηθισμένες αναλύσεις που προωθούνται από τη νεοφιλελεύθερη οικονομική θεωρία. Οι οικονομίες βρίσκονται σε κρίση εξαιτίας της ύπαρξης εμποδίων στην ελεύθερη λειτουργία της αγοράς. Τα εμπόδια προήλθαν από το υπερδιογκωμένο παρεμβατικό Κεϋνσιανό κράτος και τις επεκτατικές και αναδιανεμητικές πολιτικές του που παραμορφώνουν τα στοιχεία και τα σήματα της αγοράς. Η λύση, σύμφωνα με την νέο-φιλελεύθερη εντολή, θα ήταν η απόσυρση του κράτους από την οικονομία και η αποκατάσταση της ανεμπόδιστης λειτουργίας της αγοράς. Επομένως, πρέπει να επιβληθεί η δημοσιονομική πειθαρχία στις δραστηριότητες του δημοσίου και η επιστροφή στους ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς (σε αντιδιαστολή με τα Κεϋνσιανά ελλείμματα και τους επεκτατικούς προϋπολογισμούς). Οι περιορισμένες τώρα πια δημόσιες δαπάνες θα πρέπει να κατευθυνθούν προς τομείς που θα καλύπτουν το κόστος τους (ενδεχομένως και μέσω της επιβολής αντισταθμιστικών πληρωμών) και που θα υποστηρίζουν την επιχειρηματικότητα του ιδιωτικού τομέα αντί να χρησιμοποιούνται για την πληρωμή δημοσίων έργων και για αναδιανεμητικές πολιτικές. Στη συνέχεια, το φορολογικό σύστημα πρέπει να μεταρρυθμιστεί με τρόπο ώστε να μη πλήττονται σκληρά τα επιχειρηματικά κέρδη και τα εισοδήματα των ανώτερων στρωμάτων, τα οποία θεωρείται ότι αποτελούν την ατμομηχανή της οικονομίας. Εν τέλει, οι περιορισμένες δημόσιες δαπάνες θα μπορούν να καλυφθούν με λιγότερους φόρους. Επιπλέον, η λειτουργία του χρηματοπιστωτικού συστήματος πρέπει να απελευθερωθεί από το κρατικά δεσμά και δικαιώματα και να αφεθεί στην ελεύθερη λειτουργία των δυνάμεων αγοράς. Κατά συνέπεια, και το επιτόκιο θα πρέπει να καθορίζεται λίγο-πολύ ανταγωνιστικά. Η απόσυρση του κράτους από την οικονομία απαιτεί, επίσης, την ιδιωτικοποίηση όλων των δραστηριοτήτων και των επιχειρήσεων που ήταν διευθυνόμενες και ιδιόκτητες από το κράτος, τον περιορισμό σε ένα ελάχιστο όλων των κρατικών κανονισμών και  την παροχή επαρκών εγγυήσεων ότι δεν θα υπάρχουν οποιεσδήποτε παραβιάσεις των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας (όπως είχε συμβεί προηγουμένως με τις εθνικοποιήσεις κ.λ.π.). Με την εμφάνιση της δεύτερης γενεάς των νεοφιλελεύθερων θεωριών, που υπογράμμιζαν το άνοιγμα των οικονομιών, το προηγούμενο σύνολο πολιτικών προτάσεων συμπληρώθηκε με τρεις άλλες που στόχευσαν στη φιλελευθεροποίηση του διεθνούς εμπορίου, των μετακινήσεων κεφαλαίου και των χρηματοοικονομικών δραστηριοτήτων. Κατά συνέπεια, τα προστατευτικά μέτρα θα έπρεπε να καταργηθούν και να καθιερωθεί το ελεύθερο εμπόριο. Επίσης, έπρεπε να εξασφαλιστεί η ελεύθερη διεθνής μετακίνηση των κεφαλαιακών επενδύσεων. Και, τελευταίο στη σειρά αλλά όχι σε σπουδαιότητα είναι ότι, οι διεθνείς οικονομικές συναλλαγές και, πρώτιστα, η συναλλαγματική ισοτιμία του νομίσματος έπρεπε να προσδιορίζεται σύμφωνα με τους κανόνες της αγοράς και όχι από τις κρατικές πολιτικές.

Όλες αυτές οι ιδέες ήταν καθιερωμένες ήδη ως ορθοδοξία στις αναπτυγμένες χώρες στη δεκαετία του ’80. Η συναίνεση της Ουάσιγκτον στόχευε στο να εισάγει αυτές τις ιδέες στις αναπτυσσόμενες και τις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες. Σύμφωνα δε με ρητή δήλωση του Williamson, φαίνεται ότι υπήρχε κάποιου είδους παγκόσμιο απαρτχάιντ, σύμφωνα με το οποίο οι αναπτυσσόμενες χώρες προέρχονταν από έναν διαφορετικό κόσμο που τους επέτρεπε να ωφελούνται από (α) τον πληθωρισμό (έτσι ώστε να μπορούν συγκεντρώνουν φόρο πληθωρισμού και μέσο αυτού να ωθείτε η επένδυση) (β) τον κύριο ρόλο του κράτους στην έναρξη της εκβιομηχάνισης και (γ) από την υποκατάσταση των εισαγωγών. Η συναίνεση της Ουάσιγκτον στόχευσε στο να σπάσει αυτήν την διαφοροποίηση.

Αρκετά σύντομα, μετά και από την επίσημη διακήρυξη της, η συναίνεση της Ουάσιγκτον υπέστη κριτική από πολλές πλευρές. Αυτές οι κριτικές προήλθαν από τα ορθόδοξα οικονομικά (Atkinson (1999b), Rodrik (1992, 2002, 2003) και ιδιαίτερα από ένα ρεύμα που συνδέεται με το έργο του J.Stiglitz (1998a, 1998b) καθώς επίσης και από τη μαρξιστική πολιτική οικονομία (Fine (2001a, 2001b, 2002), Shaikh (2003, 2004)). Ένα σημαντικό σημείο σε αυτήν την διαμάχη ήταν ο ίδιος ο προσδιορισμός του όρου «Συναίνεση της Ουάσιγκτον». Για σχεδόν όλους τους επικριτές του ο όρος ήταν συνώνυμος με το νεοφιλελευθερισμό και έναν τυφλό φονταμενταλισμό της αγοράς. Ο Williamson (1997, 2000, 2000β) έκανε μια ασθενική προσπάθεια να υπερασπίσει τον όρο του υποστηρίζοντας, μάλλον όχι πειστικά, ότι δεν ήταν στις προθέσεις του ένας προσδιορισμός του όρου τόσο κοντά στο νεοφιλελευθερισμό. Υποστήριξε ότι αυτός απλά κωδικοποίησε την άποψη της «Συναίνεσης» μέσα στα μεγάλα ιδρύματα της Ουάσιγκτον και ότι αυτή η κωδικοποίηση ήταν μόνο μια τεχνοκρατική διατύπωση απαλλαγμένη από ιδεολογικά και πολιτικά κίνητρα. Επίσης υποστήριξε ότι η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» δεν ήταν καν μια πολιτική συνταγή αλλά απλά ένας κατάλογος πολιτικών μεταρρυθμίσεων, όπου συντάσσεται με την προηγούμενη άποψη και δέχεται ότι κατά την διάρκεια της εισαγωγής του όρου αυτά τα δύο συνέπεσαν (Williamson (2000β)).

Εντούτοις, πρόσθεσε ότι ο ορισμός του ενδέχεται να είναι προβληματικός σε μερικές πτυχές του και ότι και ο ίδιος είχε επιφυλάξεις για μερικές από αυτές. Παραδείγματος χάριν, εκ των υστέρων, αμφιβάλλει εάν τα ιδρύματα της Ουάσιγκτον ευνοούσαν ομόφωνα την ανταγωνιστικά καθορισμένη συναλλαγματική ισοτιμία και τη γρήγορη κατάργηση των κεφαλαιακών ελέγχων. Οι επιφυλάξεις του με τις πολιτικές της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» αφορούν τις πολιτικές μείωσης της φτώχειας στις οποίες θα έπρεπε να είχε δοθεί μεγαλύτερη έμφαση και να ήταν πιο καλά μελετημένες όπως επίσης και ότι μια μεγαλύτερη έμφαση θα έπρεπε να είχε δοθεί επάνω στους θεσμούς και το ρόλο τους.

Παρά τα επιχειρήματα του ο Williamson δεν μπορεί να αμφισβητήσει – και ακόμη δεν μπορεί να απορρίψει συνολικά – ότι η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» έχει ένα καθορισμένο ιδεολογικό και πολιτικό υπόβαθρο: αυτή των νεο-συντηρητικών πολιτικών του τελευταίου τετάρτου του 20ου αιώνα. Επιπλέον, η συναίνεση της Ουάσιγκτον δεν μπορεί να εκπροσωπεί ένα απλό σύνολο πολιτικών προτάσεων. Έχει με σαφήνεια μια σπονδυλική στήλη επί της οποίας έχει κατασκευαστεί ολόκληρο το «οικοδόμημα». Αυτό γίνεται εμμέσως αποδεκτό ακόμη και από τον Williamson όταν, σε πολλές εργασίες, υποστηρίζει ότι υπάρχουν τρεις μεγάλες ιδέες πίσω από τη συναίνεση της Ουάσιγκτον: μακροοικονομική πειθαρχία, η οικονομία της αγοράς και το άνοιγμα της οικονομίας (τουλάχιστον για το εμπόριο και τις ξένες άμεσες επενδύσεις). Η μακροοικονομική πειθαρχία της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» είναι ενός ιδιαίτερου τύπου και έχει συγκεκριμένες προτεραιότητες που την διαφοροποιούν από άλλους τύπους μακροοικονομικών πολιτικών. Δεν έχει καμία σχέση βεβαίως είτε με Κεϋνσιανές μακροοικονομικές πολιτικές είτε με μακροοικονομικές πολιτικές άλλων ριζοσπαστικότερων κατευθύνσεων. Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις που εφαρμόστηκε οδήγησε σε προϋπολογισμούς αυστηρής λιτότητας και σε πολιτικές που ευνόησαν τα πλουσιότερα και επιδείνωσαν τη θέση των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων. Το ίδιο πράγμα ισχύει και σε σχέση με την πίεση που ασκήθηκε τόσο για την υιοθέτηση της ιδέας της οικονομίας της αγοράς όσο και για την ιδέα του ανοίγματος της οικονομίας. Η πρώτη πηγάζει από την νεοσυντηρητική σύλληψη του οικονομικού ρόλου του κράτους και της υποτιθέμενης ανικανότητάς του να διαχειριστεί κατάλληλα την οικονομία. Η δεύτερη έχει την ίδια προέλευση με την πρώτη ενώ συμπληρώνεται και από την απλοϊκή πεποίθηση ότι θα οδηγήσει στον αυξανόμενο ανταγωνισμό και έτσι στο τέλος θα ωφεληθούν οι καταναλωτές. Όπως θα δειχθεί στο επόμενο υποκεφάλαιο, και αυτές είχαν τα ίδια αρνητικά αποτελέσματα με την πρώτη μεγάλη ιδέα. Από αυτή την άποψη, η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» είναι μια κατεύθυνση που υπαγόρευσε μια πολιτική συνταγή. Πράγματι, υπό την αιγίδα της, τα πολυάριθμα προγράμματα μεταρρύθμισης επιβλήθηκαν – πρόθυμα ή απρόθυμα – στις λιγότερο αναπτυγμένες ή αναπτυσσόμενες χώρες.

Η διαμάχη γύρω από τον ορισμό καθιέρωσε σαφώς το νόημα του όρου. Το πραγματικό περιεχόμενο ενός όρου δεν δίνεται από τις προθέσεις των δημιουργών του αλλά από το ευρύτερο κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον και τις πρακτικές εκβάσεις των πολιτικών που υπαγορεύονται από τον όρο. Από αυτή την σκοπιά είναι απολύτως σαφές ότι στη δεκαετία του ’80 και τη δεκαετία του ’90 υπερίσχυσε στους επίσημους κύκλους ένα ρεύμα που θεώρησε ως κύριο στόχο του την κατάργηση των υπό την αιγίδα του δημοσίου πολιτικών ανάπτυξης και την αποκατάσταση της ελεύθερης λειτουργίας της αγοράς μην λαμβάνοντας υπόψη το συνεπαγόμενο κόστος και τα ειδικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα των αναπτυσσόμενων οικονομιών. Αυτό το ρεύμα συνδέθηκε σαφώς με τη νεοφιλελεύθερη θεωρία και η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» ήταν ο βραχίονάς της στον τομέα της θεωρίας και πολιτικής της ανάπτυξης. Συνεπώς, η συζήτηση της έννοιας δεν μπορεί να περιοριστεί στην περιορισμένη ημερήσια διάταξη των ζητημάτων που ο δημιουργός του πρότεινε αλλά πρέπει να καλύψει ολόκληρο το φάσμα της θεωρίας και εφαρμογών της. Ο ίδιος ο Williamson (2002) σύντομα δέχτηκε ως αληθές το επιχείρημα αυτό δεχόμενος ότι, από την στιγμή που ο όρος έγινε δημόσια ιδιοκτησία, η έννοιά του τίθεται από την ευρύτερη αντίληψη που επικρατεί για αυτόν. Γι’ αυτό, δήλωσε ότι δεν υπάρχει καμία έννοια στον αγώνα για το περιεχόμενο του όρου και απαίτησε να γίνει μια συζήτηση σημείο -προς – σημείο των προτεινόμενων πολιτικών.

ΙΙ. Η Συναίνεση της Ουάσιγκτον και οι συνέπειές της

Εκτός από τη διαμάχη γύρω από τον ορισμό του όρου, υπάρχει επίσης και μια έντονη συζήτηση σχετικά με το εάν η συναίνεση της Ουάσιγκτον προώθησε την ανάπτυξη των αναπτυσσόμενων και των λιγότερο αναπτυγμένων οικονομιών ή όχι. Σήμερα υπάρχει μια διαδεδομένη πεποίθηση ότι απέτυχε και ότι οδήγησε σε κρίσεις και εξαθλίωση. Δεν θα ήταν δε άδικο να ειπωθεί ότι ο όρος φέρει μια πραγματικά πολύ κακή φήμη. Αυτό γίνεται αποδεκτό ακόμη και από τους υπερασπιστές του όπως, παραδείγματος χάριν, από τον Naim (2002) ο οποίος αναγνώρισε ότι η συναίνεση της Ουάσιγκτον είναι ένα χρεοκοπημένο «εμπορικό σήμα». Οι κριτικές και η συνακόλουθη κακή φήμη του όρου δεν προέρχονται μόνο από τη θεωρητική και ιδεολογική αντίθεση στη συναίνεση της Ουάσιγκτον αλλά, προ πάντων, από μια σειρά προβλημάτων τα οποία εμμένουν και από τις κρίσεις που, σωστά ή λανθασμένα, συνδέονται με αυτόν.

Αύξηση στην φτώχεια, διεύρυνση της αδυναμίας των αναπτυσσόμενων να καλύψουν την διαφορά έναντι των αναπτυγμένων χωρών και κοινωνικές αναταραχές

Μετά από τα πρώτα έτη εφαρμογής των πολιτικών και των μεταρρυθμίσεων της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» υπήρξε μια αυξανόμενη αίσθηση, τόσο μεταξύ των φίλων όσο και μεταξύ των εχθρών της, ότι απέτυχε στις υποσχέσεις της. Πιο συγκεκριμένα, από τα τέλη της δεκαετίας του ’90 και μετά, η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» αντιμετώπιζε σημαντικές δυσκολίες σχετικά με διάφορα ζητήματα, τα οποία μεν δεν περιλαμβάνονταν στους δεδηλωμένους στόχους της, είναι όμως κρίσιμης σημασίας για τη διαδικασία της ανάπτυξης. Επικρίθηκε για την αποτυχία της να οργανώσει μια διαδικασία προσαρμογής με «ανθρώπινο πρόσωπο» και, επομένως, για την πρόκληση κοινωνικών αναταραχών. Επιπλέον, επικρίθηκε για την αποτυχία της να επιτευχθούν σημαντικές πρόοδοι στους ρυθμούς μεγέθυνσης των αναπτυσσόμενων οικονομιών, πόσο μάλλον στην ανάπτυξη. Σειρά από μελέτες υποστηρίζουν ότι οι πολιτικές της οδήγησαν σε αύξηση της ένδειας και της ανισότητας τόσο μεταξύ αναπτυγμένων και των αναπτυσσόμενων και λιγότερο αναπτυγμένων οικονομιών όσο και στο εσωτερικό των χωρών. Επιπλέον, η προφανής ανικανότητα των αναπτυσσόμενων και των λιγότερο αναπτυγμένων οικονομιών να προφθάσουν τους ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης των αναπτυγμένων και, σε πολλές περιπτώσεις, η αύξηση του χάσματος μεταξύ τους αποδόθηκε επίσης στις πολιτικές που υποκινήθηκαν από τη «Συναίνεση της Ουάσιγκτον».

Η πρώτη κριτική, που αφορά την «προσαρμογή με ανθρώπινο πρόσωπο», άγγιζε τις πολλές περιπτώσεις όπου οι μεταρρυθμίσεις που υπαγορεύθηκαν από την «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» είχαν οδηγήσει σε απότομες αλλαγές και  διάσπαση της κοινωνικής συνοχής. Οι επιταγές των πολιτικών της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» εφαρμόστηκαν συνήθως κατά τρόπο τεχνοκρατικό, μη λαμβάνοντας υπόψη κοινωνικές και πολιτικές περιπλοκές. Αυτό, με τη σειρά του, δημιούργησε σημαντικά προβλήματα και οδήγησε σε κοινωνικές και πολιτικές αναταραχές. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τις περιπτώσεις μεταρρυθμίσεων που είχαν τη μορφή «θεραπείας-σοκ».

Η προαναφερθείσα κριτική συνδέθηκε επίσης στενά με το δεύτερο, δηλ. με την αδυναμία να επιδειχθούν σαφώς καλύτερες οικονομικές επιδόσεις και να προωθηθεί η ανάπτυξη. Τα ζητήματα της ένδειας, το περιβάλλον, και της θέσης των γυναικών, αγνοήθηκαν επισείοντας την κριτική σχετικά με την σκοπιμότητα και την αποτελεσματικότητα των πολιτικών προσαρμογής. Από όλα αυτά τα ζητήματα σε ιδιαίτερης σπουδαιότητας αναδείχθηκε η αύξηση της φτώχειας και της ανισότητας (βλ. Atkinson (1999a)). Για σχεδόν όλους που διάκεινται κριτικά απέναντι της, η ανικανότητα της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» να αντιμετωπίσει τα ζητήματα της φτώχειας και της ανισότητας τοποθετείτε στην αναλυτική της κατεύθυνση. Η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» είχε την άποψη ότι φτώχεια και οι ανισότητες ήταν προβλήματα δευτερεύουσας σημασίας, κα τα οποία λίγο πολύ θα εξαλείφονταν μόλις η αγορά ήταν ελεύθερη να λειτουργήσει ανενόχλητη από τα εμπόδια της ατελέσφορης κρατικής παρέμβασης. Ειδικότερα, θεωρήθηκε ότι εάν οι εγχώριες αγορές απελευθερώνονταν από οποιαδήποτε εμπόδια, κατόπιν η ελεύθερη λειτουργία του κεφαλαίου, εγχώρια, αλλά κυρίως διεθνώς θα παράσχει όλα τα κίνητρα και την αποτελεσματικότητα που είναι απαραίτητα για μία βιώσιμη ανάπτυξη (βλ. Kozul-Wright & Rayment (2004)).

Ενάντια σε αυτήν την εκπορευόμενη από τον φονταμενταλισμό της αγοράς παραδοχή, οι περισσότεροι από τους ασκούντες κριτική επισημαίνουν ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων είκοσι ετών του 20ου αιώνα μετά την εφαρμογή των πολιτικών της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» και των δομικών αλλαγών που συνεπάγονταν αυτές υπήρξε μια καταφανής αύξηση της φτώχειας και της ανισότητας (βλ. Chossudovsky (1997)). Οι κριτικοί που προέρχονται από το μαρξιστικό ρεύμα πολιτικής οικονομίας αποδίδουν την άνοδο αυτών των φαινόμενων στη ταξική φύση της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον», δηλ. στο ότι είναι ένα σύνολο πολιτικών που προωθεί τα κεφαλαιοκρατικά συμφέροντα και επιπλέον τα συμφέροντα των μεγάλων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Μερικοί ορθόδοξοι κριτικοί υποστηρίζουν ότι οι συνήγοροι της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» αντιμετωπίζουν μόνο τις λεγόμενες παραδοσιακές αιτίες της ανισότητας (όπως την συγκέντρωση του πληθυσμού σε συγκεκριμένα εδάφη, την κυριαρχία των φυσικών πόρων, την άνιση πρόσβαση στην εκπαίδευση, και την μεροληψία υπέρ των πόλεων (στις πολιτικές τιμολόγησης, στην κατανομή των δημόσιων δαπανών και της επένδυσης κλπ.)). Για αυτούς, ενώ τέτοιοι παραδοσιακοί παράγοντες ήταν σαφώς υπεύθυνοι για την συγκέντρωση υψηλού εισοδήματος σε λίγους που παρατηρήθηκε στη δεκαετία του ’50 μέχρι και τη δεκαετία του ’70, και για την διατήρηση αυτών των ανισοτήτων σε έντονο βαθμό κατά τις δύο επόμενες δεκαετίες, δεν μπορούν (με την πιθανή εξαίρεση, σε μερικές περιοχές, της εκπαιδευτικής ανισότητας) να εξηγήσουν την εκτεταμένη αύξηση της ανισότητας που παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια των είκοσι ετών της εφαρμογής των πολιτικών της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον». Αντίθετα, διάφοροι «νέοι» παράγοντες – όπως οι τεχνολογικές μεταβολές με τις «νέες τεχνολογίες» οι οποίες δημιουργούν ζήτηση για δεξιότητες και μια πιο ασύμμετρη διανομή του εισοδήματος σε σχέση με αυτή των «παλαιών τεχνολογιών» – είχαν μεγάλη σχέση με την πρόσφατη αύξηση των ανισοτήτων. Αυτή η ορθόδοξη κριτική μπορεί όντως να είναι σχετική αλλά είναι πέρα από κάθε αμφιβολία ότι η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» δεν μπορεί να αντιμετωπίσει ούτε καν τα «παραδοσιακά αίτια» των ανισοτήτων.

Οι κρίσεις της δεκαετίας του ’90

Τα προαναφερθέντα προβλήματα αναδείχθηκαν προς συζήτηση και δόθηκε έμφαση σε αυτά στα μέσα της δεκαετίας του ’90 ύστερα από μια σειρά κρίσεων στον αναπτυσσόμενο κόσμο: το 1994-5 η Μεξικάνικη λεγόμενη «κρίση της Tequila», η Ασιατική κρίση του 1997, της Ρωσικής λεγόμενης «κρίσης της βότκας» του 1997-9, η βραζιλιάνικη κρίση του 1998 και τελικά η Αργεντίνικη κρίση του 2000. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, οι πολιτικές συνταγές της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» κατηγορήθηκαν δεδομένου ότι αυτές οι κρίσεις συνέβησαν ενώ αυτές οι χώρες εφάρμοζαν τις πολιτικές και τις δομικές μεταρρυθμίσεις της. Ένα κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων αυτών των περιπτώσεων είναι ότι κατέληξαν σε κρίσεις συναλλαγματικής ισοτιμίας. Εντούτοις, είναι επίσης αλήθεια ότι κάθε περίπτωση είχε τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Στην πρώτη περίπτωση, του Μεξικού, τα προβλήματα προκλήθηκαν από την προσπάθεια να ανοιχτεί η οικονομία και να εισαχθεί η οικονομική φιλελευθεροποίηση. Αυτό οδήγησε στην κατάρρευση του πέσο και την υποβάθμιση (από πλευράς πιστοληπτικής διαβάθμισης) του μεξικάνικου χρέους. Στην Ασιατική περίπτωση η κρίση προκλήθηκε από τις προσπάθειες να προσαρμοστεί σε ένα διεθνές περιβάλλον σύμφωνο με τις επιταγές της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» και συγχρόνως να μεταρρυθμιστεί η εσωτερική δομή των οικονομιών της μακριά από το Ασιατικό Αναπτυξιακό πρότυπο προς την κατεύθυνση των συνταγών της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον». Η κρίση έλαβε πάλι τη μορφή κρίσης της συναλλαγματικής ισοτιμίας και οδήγησε στην απότομη εγκατάλειψη αυτών των μεταρρυθμίσεων. Η Ρωσική περίπτωση είναι διαφορετική δεδομένου ότι προέρχεται από τη διαδικασία μετάβασης μιας οικονομίας κεντρικού σχεδιασμού προς μια οικονομία της αγοράς. Οι πολιτικές προσαρμογής μέσω μεταρρυθμίσεων-σοκ, το άνοιγμα της οικονομίας και η αυξανόμενη σημασία του χρηματοπιστωτικού της τομέα, την κατέστησαν τρωτή στα μεταδοτικά αποτελέσματα ασθένειας της Ασιατικής κρίσης. Αυτό προκάλεσε την κατάρρευση του χρηματιστηρίου, συνεχόμενες υποτιμήσεις του ρουβλιού και τελικά την αναστολή της μετατρεψιμότητάς του. Στη βραζιλιάνικη περίπτωση ήταν η προσπάθεια να εισαχθεί η οικονομική φιλελευθεροποίηση που έγινε μπούμερανγκ προκαλώντας την κρίση. Η επιβολή δημοσιονομικής πειθαρχίας με τον επαναπροσανατολισμό των δημόσιων δαπανών προς άλλους τομείς και η μεταρρύθμιση του φορολογικού συστήματος προς τα πρότυπα της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» κατεδάφισε το βραζιλιάνικο δημοσιονομικό και φορο-εισπρακτικό σύστημα. Αυτό και πάλι οδήγησε σε μια κρίση συναλλαγματικής ισοτιμίας. Τέλος, η περίπτωση της Αργεντινής καλύπτει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των συνταγών της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον». Άρχισε με ένα φιλόδοξο σχέδιο προσαρμογής του προϋπολογισμού, του εμπορίου και η νομισματικής μεταρρύθμισης και προχώρησαν στην δημιουργία ενός νομισματικού συμβουλίου με σκοπό την διατήρηση σταθερής συναλλαγματικής ισοτιμίας του πέσο έναντι του δολαρίου, δηλ. στην στερέωση του πέσο στο δολάριο ΗΠΑ σε βάση  ένα προς ένα. Αυτές οι μεταρρυθμίσεις δημιούργησαν σοβαρά προβλήματα στην οικονομία και οδήγησαν στη μεγαλύτερη στάση πληρωμών προεπιλογή στη σύγχρονη ιστορία.

ΙΙΙ. Φίλοι και εχθροί της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον»

Τρία κύρια ρεύματα μπορούν να διακριθούν σχετικά με την αξιολόγηση της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον». Το πρώτο ρεύμα περιλαμβάνει τους υπερασπιστές και υποστηρικτές της, είτε αυτοί την αποδέχονται κριτικά είτε όχι, με δύο λόγια την ιστορική της κληρονομιά. Το δεύτερο προέρχεται επίσης από τη νεο-κλασσική οικονομική θεωρία αλλά αξιολογεί αρνητικά τον αντίκτυπο της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» και επίσης αμφισβητεί μέρος του αναλυτικού πλαισίου της. Αυτό το δεύτερο ρεύμα συνδέεται με το επιχείρημα της «μετα-Ουάσιγκτον συναίνεσης». Τέλος, υπάρχει ένα τρίτο ρεύμα που προέρχεται από τη μαρξιστική και την ριζοσπαστική πολιτική οικονομία που όχι μόνο αξιολογεί αρνητικά τον αντίκτυπο της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» αλλά και κινείται σε μια εντελώς διαφορετική αναλυτική και ιδεολογική κατεύθυνση.

Μεταρρυθμιστές και φονταμεταλιστές

Οι υποστηρικτές της συναίνεσης της Ουάσιγκτον υποδιαιρούνται σε δύο στρατόπεδα. Το πρώτο περιλαμβάνει τους φανατικούς οπαδούς που υποστηρίζουν ότι οι αποτυχίες της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» ήταν το αποτέλεσμα της ελαττωματικής εφαρμογής της και των απρόθυμων μεταρρυθμιστών (π.χ. Krueger (2000), Franco (1999)). Το δεύτερο στρατόπεδο υποστηρίζει ότι πρέπει να υπάρξει «μια μεταρρύθμιση των μεταρρυθμίσεων», δηλ. ότι παρά τα πλεονεκτήματα της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» είναι απαραίτητη μια επαναξιολόγηση της ημερήσιας διάταξής της (π.χ. Kuczynski & Williamson (2003), ECLAC (1995), Ffrench-Davis (2000)).

Για τους φονταμενταλιστές οπαδούς της ο νεοφιλελεύθερος χαρακτήρας και οι πολιτικές συνταγές είναι σωστές. Αυτό που πήγε στραβά είναι ο τρόπος που εφαρμόστηκαν. Κατά συνέπεια, στην υλοποίηση των μεταρρυθμίσεων θα πρέπει να δοθεί προσοχή στο δυναμικό του κράτους, τους γραφειοκρατικούς περιορισμούς και τα προβλήματα αντιπροσώπευσης. Τα ζητήματα της αποτελεσματικής διακυβέρνησης και ακόμη και οι «δεύτερες καλύτερες επιλογές»  πρέπει να ληφθούν υπόψη. Υπάρχει, εντούτοις, ένα νέο στοιχείο που υποβόσκει στην υπεράσπισή της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον». Με την εστίαση σε αυτά τα ζητήματα, πρέπει να δώσουν προσοχή στο ρόλο των θεσμών, ένα στοιχείο μάλλον ξένο στις καθαρές εκδόσεις της νεοφιλελεύθερης προσέγγισης.

Εντούτοις, μια αυξανόμενη πλειοψηφία υποστηρικτών της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» αναγνωρίζει ότι τα προβλήματά της είναι πολύ πιο σοβαρά από απλά λάθη εφαρμογής. Αυτή η προσέγγιση έχει επιβληθεί από εσωτερικές διαφωνίες μέσα στα ορθόδοξα οικονομικά. Οι πενιχρές επιδόσεις της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» έχουν προκαλέσει σημαντική αμηχανία μέσα στην επικρατούσα ορθόδοξη τάση, η οποία κατέληξε, από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 και μετά, σε μια σειρά κριτικών (π.χ. Fisher (2003), Krugman (1990), Rodrik (1992), Sachs (1987)). Για αυτούς τους επικριτές η αρχική έκδοση είναι πάρα πολύ άκαμπτη (καθώς αγνοεί της ενδιάμεσες πολιτικές θέσεις μεταξύ των άκρων του άκρατου νεοφιλελευθερισμού και ενός αυθαίρετου παρεμβατισμού) και σπεύδει να υιοθετήσει προτάσεις πολιτικής βασισμένες απλά στη μεγιστοποίηση της φιλελευθεροποίησης. Έτσι άρχισε η αναζήτηση μιας μεταρρυθμιστικής έκδοσης της αρχικής «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον». Έγιναν αρκετές προτάσεις για μία τέτοιου είδους μεταρρύθμιση («μεταρρύθμιση των μεταρρυθμίσεων», «Διευρυμένη συναίνεση της Ουάσιγκτον» κ.λπ.). Ο ίδιος ο Williamson (το 2003, p.237) οδήγησε αυτήν την διαδικασία με την παραδοχή ότι τα αποτελέσματα ακόμη και του δικού ορισμού της συναίνεσης της Ουάσιγκτον υπήρξαν απογοητευτικά για τρεις κύριους λόγους:

1) Όπως αποδεικνύεται από σειρά κρίσεων, η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» δεν έδωσε έμφαση στην αποφυγή τους. Επιπλέον, είναι ένοχη για τον απερίσκεπτο ενθουσιασμό που υπήρξε σε ότι αφορά τα αποτελέσματα από την φιλελευθεροποίηση του λογαριασμού κεφαλαίων των ισοζυγίων πληρωμών.

2) Οι μεταρρυθμίσεις ήταν ελλιπείς, ιδιαίτερα όσον αφορά την αγορά εργασίας καθώς ο δυϊσμός στην τελευταία παρέμεινε. Επίσης η φορολογική μεταρρύθμιση εξάλειψε μεν τα δημοσιονομικά ελλείμματα δεν προέβλεψε όμως για την δημιουργία στις περιόδους ομαλότητας πλεονασμάτων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σαν αμορτισέρ για την απορρόφηση των κραδασμών στις περιόδους κρίσεις που απαιτείται η δημιουργία αυξημένων ελλειμμάτων. Επιπλέον, υπήρξε  αμέλεια σχετικά με την μεταρρύθμιση των θεσμών και στα ζητήματα της καλής διακυβέρνησης.

3) Οι στόχοι των μεταρρυθμίσεων ήταν στενοί (απλά αποσκοπούσαν στην αποκατάσταση των ρυθμών της οικονομικής μεγέθυνσης) χωρίς να υπάρχει μέριμνα για την απασχόληση, την εισοδηματική διανομή, τα ζητήματα της φτώχειας και τα άλλα κοινωνικά ζητήματα.

Εντούτοις, ο Williamson υποστηρίζει ότι αυτές οι αποτυχίες δεν απαιτούν την εγκατάλειψη της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον», ούτε φυσικά να δοθεί στο σοσιαλισμό μια ακόμα ευκαιρία ή να επιστρέψει η βιομηχανική πολιτική ή έστω το κλείσιμο της οικονομίας και ο προστατευτισμός. Για τον Williamson (2003, σ.330), οι βτροποποιήσεις που χρειάζονται είναι (α) η φιλελευθεροποίηση της αγοράς εργασίας με έναν εκλεπτυσμένο τρόπο, (β) η βελτίωση της διανομής του εισοδήματος και (γ) η αναγνώριση του ρόλου των θεσμών. Υποβαθμίζει ακόμα και τις διαφορές που υπάρχουν με την λεγόμενη «Μετά-Ουάσιγκτον συναίνεση» υποστηρίζοντας ότι η μόνη διαφορά τους είναι ότι η τελευταία παρουσιάζει την ημερήσια διάταξή της ως αποκήρυξη της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» ενώ αυτός υποστηρίζει τη συνέχεια και τη μεταρρύθμισή της. Ομοίως, ο Williamson (200β, σ.1) επιδοκιμάζει  – με κάποιες δευτερεύουσες διορθώσεις – την «Διευρυμένη συναίνεση της Ουάσιγκτον» του Rodrik (2002). Ο Rodrik υποστήριξε ότι στο τέλος της δεκαετίας του ’90 προέκυψε μια αναθεωρημένη έκδοση της συναίνεσης της Ουάσιγκτον, η οποία διευρύνει την αρχική ημερήσια διάταξη της με τα ακόλουθα στοιχεία:

1)                  Εταιρική διακυβέρνηση

2)                  καταπολέμηση της διαφθοράς

3)                  Εύκαμπτες αγορές εργασίας

4)                  Συμφωνίες του ΠΟΕ

5)                  Οικονομικοί κώδικες και πρότυπα

6)                  «Συνετό» άνοιγμα του λογαριασμού κεφαλαίου του ισοζυγίου πληρωμών

7)                  Μη-ενδιάμεσα καθεστώτα συναλλαγματικής ισοτιμίας

8)                  Ανεξάρτητες κεντρικές τράπεζες / στοχοθέτηση πληθωρισμού

9)                  Κοινωνικά δίχτυα ασφάλειας

10)              Στοχοθετημένη μείωση της φτώχειας

Ο Williamson υιοθετεί την ατζέντα αυτή αλλά παραγνωρίζει ότι ο Rodrik (2002, σ.1) την είχε μεν επισημάνει αλλά ταυτόχρονα είχε ρητά απόρριψη την δυνατότητα πραγματοποίησής της.

Σε παρόμοιο πνεύμα, ο Ffrench-Davis (2000) και η ECLAC (1995) προσφέρουν έναν μικτό απολογισμό του αντίκτυπου των μεταρρυθμίσεων της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» στις Λατινοαμερικανικές οικονομίες και υποστηρίζουν την ανάγκη μιας «μεταρρύθμισης των μεταρρυθμίσεων». Για αυτούς, οι αρχικές μεταρρυθμίσεις επέβαλαν τη μακροοικονομική πειθαρχία στις τοπικές αρχές, κατανίκησαν τον υπερπληθωρισμό, βελτίωσαν των ισορροπία των προϋπολογισμών και τη φορολογική αποταμίευση και προώθησαν τις εξαγωγές. Αφ’ ετέρου, προκλήθηκαν νέες ανισορροπίες (ιδιαίτερα σε ότι αφορά τον εξωτερικό τομέα), οι πολιτικές ήταν πάρα πολύ άκαμπτες και δεν μπορούσαν να προσαρμοστούν στις αλλαγές του μακροοικονομικού περιβάλλοντος ενώ και οι κοινωνικές διαστάσεις παραμελήθηκαν, προκαλώντας κοινωνικές συγκρούσεις.

Σε μεγάλο βαθμό οι μεταρρυθμιστές προσπαθούν να υποβαθμίσουν τον ανοικτά νεοφιλελεύθερο χαρακτήρα της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» με το να επιτίθενται στο νεοφιλελεύθερο φονταμενταλισμό και με το να υποστηρίζουν μια πρακτικά προσανατολισμένη πολιτική συζήτηση παρά τις ιδεολογικές και γενικές-θεωρητικές διαμάχες. Υπογραμμίζουν επίσης το ρόλο των θεσμών – η όποια είναι μια δειλή αναφορά στο κράτος – και τη σημασία των κοινωνικών ζητημάτων (όπως η φτώχεια και η δικαιοσύνη). Επομένως, συμπίπτουν – παραμερίζοντας της μεμονωμένες διαφωνίες – με τους προσανατολισμούς των θέσεων της «Μετα-Ουάσιγκτον συναίνεσης» αν και, συνήθως, την απορρίπτουν ως ετικέτα.

H «Μετα-Ουάσιγκτον συναίνεση»: μια κριτική εκ των έσω

Η θέση της «Μετα-Ουάσιγκτον συναίνεσης», προβλήθηκε από τον Joseph Stiglitz το 1998, και είναι η πιο φιλόδοξη προσπάθεια να επιλυθούν τα προβλήματα της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον», μέσα από την κυρίαρχη οικονομική θεωρία. Αυτό που την διακρίνει από άλλες κριτικές της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» που στηρίζονται στην κυρίαρχη οικονομική θεωρία είναι ότι είναι αισθητά επικριτική απέναντι στην τελευταία και ότι είναι βασισμένη σε μια διαφοροποιημένη αναλυτική προσέγγιση – μέσα βέβαια στα πλαίσια της νεοκλασσικής οικονομικής θεωρίας – αυτήν της «οικονομικής της πληροφορίας». Για τον Stiglitz (1989), δεν υπάρχει τέλεια πληροφόρηση, όπως υποθέτει η κυρίαρχη νεοκλασική άποψη. Άντ’ αυτού, υπάρχουν ασυμμετρίες της πληροφόρησης που επιτρέπουν την ύπαρξη συναλλακτικού κόστους και ατελειών της αγοράς. Κατά συνέπεια, ο ορισμός της ατέλειας της αγοράς διευρύνεται και τα επιχειρήματα για την ανάγκη της κρατικής παρέμβασης προκειμένου αυτές να μετριαστούν ενισχύονται. Αυτό αντιτίθεται άμεσα στη «Συναίνεση της Ουάσιγκτον», όπου το κράτος δεν θεωρείται ως διορθωτική δύναμη. Αντιπαραβάλλεται επίσης και με τις παλιές Κεϋνσιανές πολιτικές των μεγάλης έκτασης κυβερνητικών παρεμβάσεων. Η πρώιμη Κεϋνσιανή αντίθεση στη «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» συχνά δεχόταν τους όρους συζήτησης της τελευταίας, δηλ. έθετε το κράτος απέναντι στην αγορά και ευνοούσε την κρατική επέμβαση στη βάση είτε λανθασμένων τιμών, επιλέγοντας νικητές, είτε καθοδηγώντας τον ιδιωτικό τομέα μέσω των δημόσιων δαπανών. Αντίθετα, για τον Stiglitz (199ε, p.25) δεν μπορεί να υπάρξει μια επιστροφή στις παλαιές Κεϋνσιανές πολιτικές αλλά το κράτος πρέπει να εστιάσει αποκλειστικά σε αυτό που αποκαλεί βασικές αρχές, δηλ. οικονομικές πολιτικές, κατάλληλη ρύθμιση, βιομηχανική πολιτική, κοινωνική προστασία, βασική εκπαίδευση, υγεία, υποδομές, νόμος και τάξη, προστασία του περιβάλλοντος. Για αυτόν το ερώτημα δεν είναι εάν το κράτος πρέπει ή δεν πρέπει να αναμιχθεί στην οικονομία, αλλά μάλλον το θέμα είναι το πώς πρέπει να αναμιχθεί. Το κύριο επιχείρημά του είναι ότι το κράτος δεν είναι δύναμη ενάντια στην αγορά αλλά συμπληρωματικό της αγοράς.

Σε αυτήν την εναλλακτική αναλυτική προσέγγιση είναι βασισμένα τα «Νέα οικονομικά της Ανάπτυξης» (Νόμπελ (2001)) και η «Μετά-Ουάσιγκτον συναίνεση», που δίνουν έμφαση στην ιστορία και τους θεσμούς. Μέσω της έμφασης στους θεσμούς προσπαθούν να επαναφέρουν την κοινωνική διάσταση στην ανάλυση, σαν μέσω για την αντιμετώπιση και ενδεχομένως την διόρθωση των ατελειών της αγοράς. Στοχεύουν επίσης στο να διαφοροποιηθούν από τον παλαιού τύπου Κεϋνσιανό κρατισμό.

Για τον Stiglitz (1994, 1998a, 1998b) η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» αποτυγχάνει επειδή η απλή φιλελευθεροποίηση των αγορών δεν αρκεί για την κανονική λειτουργία τους, ιδιαίτερα στις αναπτυσσόμενες χώρες. Η ύπαρξη των ασυμμετριών στην πληροφόρηση, που αποτρέπουν τις αγορές από να κατανείμουν αποτελεσματικά τους πόρους, και η έλλειψη ολοκληρωμένων και αποτελεσματικών θεσμικών συστημάτων για να μετριάσουν αυτές τις ασυμμετρίες είναι οι αιτίες αυτής της αποτυχίας. Κατά συνέπεια, η πολιτική ανάπτυξης δεν πρέπει να στοχεύσει μόνο στις αγορές αλλά και στους θεσμούς. Από αυτή την άποψη, η «Μετά-Ουάσιγκτον συναίνεση» μοιράζεται την ίδια ημερήσια διάταξη με την προκάτοχό της αλλά με μερικές κρίσιμες τροποποιήσεις. Η αφαίρεση των περιορισμών και ελέγχων στις αγορές και η διεθνής κεφαλαιακή κινητικότητα και οι ιδιωτικοποιήσεις πρέπει να γίνουν μέσω μιας ομαλής και βαθμιαίας διαδικασίας λαμβάνοντας υπόψη συγκεκριμένες ιστορικές και κοινωνικές καταστάσεις. Ουσιαστικό μέρος αυτής της διαδικασίας είναι η δημιουργία νέων θεσμικών ρυθμιστικών πλαισίων που να μπορούν να καθοδηγήσουν, να διορθώσουν και να ελέγξουν την αγορά. Επιπλέον, περισσότερο χώρος θα πρέπει να δοθεί στην άσκηση διακριτικής ευχέρειας και στην άσκηση ενεργητικών πολιτικών. Πάνω από όλα αυτά, ο Stiglitz απορρίπτει την μονιστική εστίαση της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» στην καταπολέμηση του πληθωρισμού και θέτει σαν προτεραιότητα την σταθεροποίηση της παραγωγής και την προώθηση της μακροπρόθεσμης μεγέθυνσης (μέσω της εκπαίδευσης, της μεταφοράς τεχνολογίας και διάφορων άλλων καναλιών που αγνοούνται από τη συναίνεση της Ουάσιγκτον). Τέλος, υπογραμμίζει το ρόλο του χρηματοπιστωτικού συστήματος (το οποίο θεωρεί τον «εγκέφαλο» της οικονομίας) και υποστηρίζει ότι ο στόχος θα πρέπει να είναι ένα φιλελευθεροποιημένο οικονομικό σύστημα πλην όμως κατάλληλα ρυθμισμένο και αποδοτικό.

Η ριζοσπαστική κριτική: δομικά προβλήματα του καπιταλισμού και οι αναπτυσσόμενες χώρες

Υπάρχει επίσης μια ριζοσπαστικότερη κριτική τόσο της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» όσο και της «Μετά-Ουάσιγκτον συναίνεσης» που προέρχεται από τη μαρξιστική πολιτική οικονομία. Αυτή η προσέγγιση ακολουθεί μια διαφορετική αναλυτική κατεύθυνση εστιάζοντας στις κοινωνικές τάξεις και στις μεταξύ τους αντιπαραθέσεις παρά στη μεγιστοποίηση του οφέλους των ατόμων (όπως οι δύο συναινέσεις). Υπό αυτό το πρίσμα η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» είναι ένα όχημα για την άσκηση της ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας από τις αναπτυγμένες κεφαλαιοκρατικές οικονομίες (και πρώτιστα τις ΗΠΑ) πάνω στις αναπτυσσόμενες και λιγότερο αναπτυγμένες τις χώρες. Το σύνολο αυτών των πολιτικών προωθεί τα συγκεκριμένα συμφέροντα αυτών των οικονομιών, που προάγονται από την λεγόμενη παγκοσμιοποίηση.

Κατά συνέπεια, ο Shaikh (2003, 2004) διαφωνεί με την άποψη ότι το εμπόριο και η χρηματοπιστωτική φιλελευθεροποίηση προωθούν την ανάπτυξη, όπως τόσο η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» όσο και η «Μετά-Ουάσιγκτον συναίνεση» (πιο σαφώς) θεωρούν. Σαν εμπειρική διαπίστωση, οι οικονομίες που είναι τώρα αναπτυγμένες, στο παρελθόν, έχουν χρησιμοποιήσει συστηματικά το προστατευτικό εμπόριο και ενεργητικές χρηματοπιστωτικές πολιτικές προκειμένου να επιτύχουν την παρούσα θέση τους και, σε πολλές περιπτώσεις, τις ακολουθούν ακόμα και σήμερα. Επίσης, όπως ακόμη και οι οπαδοί των ορθόδοξων οικονομικών δέχονται (π.χ. Rodrik (2001), σ.7), έχει αποδειχθεί ότι οι πολιτικές φιλελευθεροποίησης δεν οδηγούν σε υψηλότερα ποσοστά οικονομικής μεγέθυνσης. Κατά συνέπεια, η πίεση για φιλελευθεροποίηση ευνοεί τους ανεπτυγμένους έναντι των αναπτυσσόμενων με το να απαγορεύει στους τελευταίους να ακολουθήσουν την πορεία των πρώτων. Ο Shaikh, επίσης, δείχνει ότι αυτές οι ατυχείς πολιτικές προέρχονται από τη λανθασμένη ορθόδοξη θεωρία του «συγκριτικού κόστους» και υποστηρίζει ότι μια προσέγγιση βασισμένη στην κλασσική θεωρία του «ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος» είναι και αναλυτικά και εμπειρικά ανώτερη.

Ομοίως, ο Fine (2001a, 2001b, 2002) επικρίνει την «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» γιατί συνειδητά παραμελεί τις κρίσιμες πτυχές της διαδικασίας ανάπτυξης προκειμένου να προωθηθούν οι νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις που προάγουν τα συμφέροντα των κυρίαρχων κεφαλαιοκρατικών οικονομιών. Επικρίνει επίσης τη «Μετά-Ουάσιγκτον συναίνεση» σαν μη αληθινή εναλλακτική λύση ως προς την προκάτοχό της και για, το ότι τελικά μοιράζονται το ίδιο αναλυτικό πλαίσιο και την ίδια πολιτική ημερήσια διάταξη. Παρά τη θορυβώδη αντίθεσή της, η«Μετά-Ουάσιγκτον συναίνεση» όντως μοιράζεται το ίδιο αναλυτικό πλαίσιο, δηλαδή  αυτό του μεθοδολογικού ατομικισμού, με την πρόσθετη γεύση της έμφασης στις ασυμμετρίες της πληροφόρησης. Αυτή η γενικευτική υπεραπλούστευση της μεμονωμένης ατομικής συμπεριφοράς, ακόμα και όταν συμπληρώνεται με μια έμφαση στους θεσμούς, δεν μπορεί να συλλάβει την κοινωνική διάσταση και επιπλέον τις ταξικές σχέσεις κατηγορίας και τις σχέσεις εξουσίας που απορρέουν από τις προηγούμενες. Επιπλέον, και πάλι παρά την προσφάτως ανευρεθείσα εστίαση του Stiglitz στην ιστορία, δεν μπορεί να αντιληφθεί τις ποιοτικές διαστάσεις της ανάπτυξης και ιδιαίτερα της φύσης της ως μετάβαση από ένα στάδιο ανάπτυξης σε άλλο περιορίζοντας την ανάλυση στις διευθετήσεις που απαιτούνται για την εξέταση των ατελειών αγοράς. Τέλος, ο Fine υποστηρίζει ότι και οι δύο «συναινέσεις» είναι μέρος της ίδιας «ιμπεριαλιστικής» προσπάθειας από τα ορθόδοξα οικονομικά να αποικιστούν τα πεδία (όπως η θεωρία οικονομικής ανάπτυξης), που μέχρι τώρα παραμένουν άβατες περιοχές.

Στα ζητήματα πολιτικής, οι μαρξιστικές οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι οι αγορές δεν αποτελούν παράγοντες σταθερότητας και ισότητας αλλά αντιθέτως αποτελούν παράγοντες αποσταθεροποίησης και ότι ο ελεύθερος ανταγωνισμός αυξάνει τη φτώχεια και την ανισότητα. Αυτό ισχύει ειδικά για την χρηματοπιστωτική φιλελευθεροποίηση και την διεθνή κεφαλαιακή κινητικότητα, οι οποίες – όπως επαναεπιβεβαίωσε η εμπειρία της δεκαετίας του ’90 – αύξησε την χρηματοπιστωτική αστάθεια στο εσωτερικό των χωρών και προκάλεσε τις κρίσεις των ισοζυγίων πληρωμών. Επιπλέον, η αυξημένη σημασία των χρηματοπιστωτικών παραγόντων απορροφά πόρους που θα μπορούσαν να έχουν ενισχύσει την αύξηση της παραγωγής και της απασχόλησης και αυξάνει με μη παραγωγικό τρόπο τις αποδόσεις των μεσαζόντων της χρηματαγοράς. Τέλος, υποστηρίζουν ότι ο αχαλίνωτος ανταγωνισμός οδηγεί στη συγκέντρωση και στη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου και, επομένως, στη δημιουργία των εθνικών και διεθνών μονοπωλίων, τα οποία επιβάλλουν τα συμφέροντα τους στα φτωχότερα στρώματα του πληθυσμού και τις λιγότερο αναπτυγμένες οικονομίες. Τελικά, αυτή η διαδικασία οδηγεί σε αυξανόμενες αποκλίσεις μεταξύ των οικονομιών, αντίθετα προς τις ορθόδοξες πεποιθήσεις. Από την άποψη της εσωτερικής οικονομίας, οι πολιτικές της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» οδηγούν σε αρνητική εισοδηματική κατανομή (προς όφελος των πλουσιότερων στρωμάτων), δεδομένου ότι ρίχνουν το βάρος των προσαρμογών στα φτωχότερα στρώματα και διαβρώνουν συστηματικά την διαπραγματευτική δύναμη των εργαζομένων (μέσω της μεγαλύτερης ευελιξίας αμοιβών, του περιορισμού των ρυθμιστικών πλαισίων που προστατεύουν την εργασία και την μείωση των πραγματικών βασικών μισθών). Η αρνητική κατανομή του εισοδήματος επιδεινώνεται ακόμη περισσότερο με τις ιδιωτικοποιήσεις (που καθιστούν δαπανηρότερη την παροχή υπηρεσιών κοινής ωφέλειας) και την διάβρωση του αναδιανεμητικού ρόλου του κράτους (μέσω των οπισθοδρομικών αλλαγών στα φορολογικά συστήματα και της περικοπής των δημόσιων δαπανών).

Για την ριζοσπαστική κριτική η πρόοδος για τις αναπτυσσόμενες χώρες δεν βρίσκεται στις συνταγές ούτε της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον» ούτε της «Μετά-Ουάσιγκτον συναίνεσης». Αντ’ αυτού, απαιτείται ένα άλλο αναπτυξιακό πρότυπο στο οποίο το κράτος πρέπει να έχει ρητά έναν ενεργό ρόλο στην προώθηση του εμπορίου και των βιομηχανικών πολιτικών καθώς και μιας σε θετική κατεύθυνση ανακατανομής του εισοδήματος. Επιπλέον, αυτές οι νέες οικονομικές λειτουργίες του κράτους πρέπει να είναι δημοκρατικά υπόλογες και βασισμένες στα λαϊκά κινήματα. Μια τέτοια εναλλακτική αναπτυξιακή στρατηγική θα έπρεπε απαραιτήτως να αντιπαρατεθεί ενάντια στις ηγεμονικές διεθνείς οικονομικές σχέσεις.

IV. Η ανάπτυξη ως κοινωνικό πρόβλημα

Στην αρχή του 21ου αιώνα η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» είναι, κατ’ όνομα τουλάχιστον, νεκρή. Εντούτοις, η προοπτική δεν είναι καθόλου προφανής.

Από μακροπρόθεσμη άποψη η παγκόσμια οικονομία ζει ακόμα τις συνέπειες της δομικής κρίσης του 1973. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται από το ότι από τότε σχεδόν όλες οι κρίσιμες μακροοικονομικές μεταβλητές παρουσιάζουν έναν μάλλον ζοφερό απολογισμό. Αυτή η κρίση τελείωσε το προηγούμενο modus operandi της κεφαλαιοκρατίας και απαίτησε μια νέα αρχιτεκτονική του συστήματος. Από την προοπτική της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας, αυτό δεν ήταν μια απλή περιοδική κρίση υπερσυσσώρευσης, αλλά έχει ένα δομικό χαρακτήρα που έχει να κάνει με την εξάντληση των βασικών στοιχείων της προηγούμενης αρχιτεκτονικής του συστήματος (σχέση μεταξύ των πληρωμένου και απλήρωτου χρόνου εργασίας, διαδικασίες παραγωγής και κυκλοφορίας, κοινωνικό και πολιτικό εποικοδόμημα κ.λ.π.). Η πρώτη συστηματική προσπάθεια να υπερνικηθεί αυτό το πρόβλημα ακολούθησε τις συνταγές της τότε οικονομικής ορθοδοξίας, δηλ. του Κεϋνσιανισμού. Κατά συνέπεια, υιοθετήθηκαν Κεϋνσιανές συντηρητικές πολιτικές. Το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμά τους ήταν ότι θεώρησαν την κρίση απλά ως κρίση υποκατανάλωσης και προσπάθησαν να την επιλύσουν μέσω μιας αντιφατικής ενίσχυσης της ζήτησης. Ειδικότερα, προσέφυγαν στα μέτρα λιτότητας (όπως ο περιορισμός  των αυξήσεων των αμοιβών των εργαζομένων που περιόρισε το εισόδημα τους και το κόστος εργασίας και προήγαγε την κερδοφορία) και στις κρατικές πολιτικές (περικοπή φόρων, κρατικές παραγγελίες και επιχορηγήσεις) που υποστήριξαν την κεφαλαιοκρατική κατανάλωση και την ζήτηση μεταξύ των καπιταλιστικών επιχειρήσεων. Αυτές οι πολιτικές μακροπρόθεσμα απέτυχαν, διότι αποδυνάμωσαν τον ανταγωνισμό μεταξύ των καπιταλιστών, αποτρέποντας κατά συνέπεια την καταστροφή των λιγότερο ανταγωνιστικών κεφαλαίων.

Κατόπιν ακολούθησαν τα νεο-συντηρητικά ρεύματα, πρώτα στις εθνικές τους (μονεταρισμός) και έπειτα στις διεθνείς τους παραλλαγές (νεοφιλελευθερισμός). Μερικά από τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματά τους ήταν η έμφαση στην πλευρά της προσφοράς, η ανεμπόδιστη λειτουργία του ανταγωνισμού, η απόσυρση του κράτους από την οικονομία και επίσης το άνοιγμά της τελευταίας. Η απόσυρση του κράτους από την οικονομική δραστηριότητα δημιούργησε νέα πεδία για την κερδοφορία του κεφαλαίου μέσω των ιδιωτικοποιήσεων (που γίνονταν συχνά σε τιμές κόστους). Περιόρισε επίσης τη δυνατότητα των εργαζόμενων και λαϊκών στρωμάτων να πιέζουν για παραχωρήσεις και οικονομικά οφέλη. Μαζί με τη φιλελευθεροποίηση των εσωτερικών και εξωτερικών αγορών, ίσχυσαν σε όλες τις αγορές (συμπεριλαμβανομένης της αγοράς εργασίας και για αυτό το λόγο η επίθεση του νεο-συντηρητισμού στους κατά των εργαζομένων ήταν πολύ πιο σοβαρή από αυτή του συντηρητικού Κεϋνσιανισμού) οι κανόνες του αυστηρού ανταγωνισμού. Αυτοί επέτρεψαν την πλήρη εφαρμογή της εξυγιαντικής δύναμης του ανταγωνισμού (η επιβίωση του ισχυρότερου) – με το κράτος να έχει περιορισμένη δυνατότητα να αλλοιώνει αυτήν την διαδικασία – ως μέσου υπερνίκησης της κρίσης. Η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» είναι το πνευματικό παιδί αυτών των ρευμάτων στον τομέα της θεωρίας και της πολιτικής της ανάπτυξης. Υπό αυτήν την έννοια έχει παρόμοια πλεονεκτήματα αλλά ταυτόχρονα χαρακτηρίζεται και από παρόμοιες ανεπάρκειες με την εκδοχή της που εφαρμόστηκε στις αναπτυγμένες χώρες. Μεσοπρόθεσμα στήριξε την κερδοφορία του κεφαλαίου με την παροχή των νέων πεδίων για την επένδυση, μειώνοντας το μισθολογικό και μη-μισθολογικό κόστος και εκκαθαρίζοντας την οικονομία από μη-βιώσιμα ατομικά κεφάλαια. Αφ’ ετέρου, με το να δώσει υπερβολική έμφαση στο ρόλο του ανταγωνισμού περιέπεσε στην αφελή πεποίθηση ότι απλά και μόνο η αυθόρμητη δράση των ατομικών κεφαλαίων θα αρκούσε για να επαναφέρει την κεφαλαιοκρατική οικονομία σε μία νέα «χρυσή εποχή» της συσσώρευσης. Έτσι παραγνώρισε ότι υπάρχουν σημαντικές αντιφάσεις μεταξύ των ατομικών και των συλλογικών κεφαλαιοκρατικών συμφερόντων και για αυτόν τον λόγο ο ρόλος του κράτους, σαν «συλλογικού καπιταλιστή», είναι απαραίτητος. Περαιτέρω, το εύρος και το βάθος της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης που απαιτείται για να ξεπεραστεί η δομική κρίση χρειάζεται πολύ περισσότερα πράγματα από την αυθόρμητη δράση των δυνάμεων αγοράς. Αυτός είναι ένας άλλος λόγος για τον οποίο απαιτείται η παρουσία του κράτους ως στρατηγείου, το οποίο θα καθοδηγήσει, θα παρακινήσει και θα διορθώσει την αγορά.

Αυτές οι αδυναμίες βρίσκονται στον πυρήνα των αποτυχιών του νεοφιλελευθερισμού και της «Συναίνεσης της Ουάσιγκτον». Σχετική με αυτές τις αδυναμίες είναι και η ανανεωμένη έμφαση – είτε από υποστηρικτές είτε από τους επικριτές τους – στο ρόλο των θεσμών. Για αυτούς τους λόγους τόσο ο νεοφιλελευθερισμός και η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» ουσιαστικά ξεπεράσθηκαν στην αρχή του 21ου αιώνα και άρχισε η αναζήτηση για τους διαδόχους τους. Οι σοσιαλφιλελεύθερες τάσεις εμφανίζονται ως ένας τέτοιος διάδοχος και η «Μετά-Ουάσιγκτον συναίνεση» είναι μέρος τους. Η κύρια παρακαταθήκη τους είναι ότι αντιπροσωπεύουν μια ρήξη μέσα στη συνέχεια του νεοφιλελευθερισμού. Χτίζουν επάνω στις επιτυχίες του αλλά και προσπαθούν να διορθώσουν τις ανεπάρκειές του. Κατά συνέπεια αναζητείται ένας νέος ρόλος για το κράτος-στρατηγείο και επίσης, παρά τις σοβαρές κοινωνικές αναταραχές, μια πιο εκλεπτυσμένη μορφή μεταρρυθμίσεων και συμβιβασμών με την εργατική τάξη και τα υπόλοιπα λαϊκά στρώματα.

Εντούτοις, αυτή η νέα αναδυόμενη ορθοδοξία έχει τις ανεπάρκειές της και, στις περιπτώσεις της «Μετά-Ουάσιγκτον συναίνεσης», η ριζοσπαστική κριτική είναι πολύ ακριβής ως προς αυτό. Σε αναλυτικούς όρους, η κριτική της «Μετά-Ουάσιγκτον συναίνεσης» ενάντια στη προκάτοχο της επισημαίνει σωστά τον μη–κοινωνικό χαρακτήρα της τελευταίας και την αδυναμία της να αντιληφθεί τις κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις της διαδικασίας της ανάπτυξης. Εντούτοις, αυτή η ατέλεια δεν μπορεί να επισκευαστεί απλά προσθέτοντας έναν ρόλο για το κράτος και τους θεσμούς με σκοπό να καταπολεμήσουν τις ατέλειες αγοράς που προκαλούνται από τις ασυμμετρίες της πληροφόρησης και που γίνονται αντιληπτές στη βάση του μεθοδολογικού ατομικισμού. Οι κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις του προβλήματος της ανάπτυξης είναι πολύ ευρύτερες, και δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτές στην έκταση που απαιτείται ακόμη και από «κοινωνικοποιημένες» εκδόσεις του μεθοδολογικού ατομικισμού απαιτούν περισσότερο ριζικά και αυστηρά μέσα από την απλή δημιουργία κάποιων θεσμών. Από μία άποψη, όπου η «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» δημιουργεί (ή επεκτείνει) τις αγορές – και σε μερικές περιπτώσεις όπου αυτό δεν μπορεί να γίνει δημιουργεί οιονεί αγορές με την επιβολή ιδιωτικοοικονομικών τρόπων λειτουργίας – η «Μετά– Ουάσιγκτον συναίνεση» προσπαθεί να δημιουργήσει οιονεί–κοινωνίες σαν συμπληρώματα των αγορών. Αγνοεί ότι τα κοινωνικά και ταξικά συμφέροντα είναι αυτά που δημιουργούν τα θεσμικά πλαίσια και τους κανόνες – και μερικές φορές ακόμη και τις αγορές. Περαιτέρω, ο διαχωρισμός σε διαφορετικά κοινωνικά και ταξικά συμφέροντα δεν είναι αποτέλεσμα απλά και μόνο των λίγο πολύ εφήμερων ασυμμετριών της πληροφόρησης αλλά πιο θεμελιωδών και βαθιά εδραιωμένων κοινωνικοπολιτικών παραγόντων. Για όλους αυτούς τους λόγους και παρά την γενναία κριτική που κάνει ο εισηγητής της ενάντια στην προκάτοχο της, φαίνεται ότι το περισσότερο που μπορεί να προσφέρει η «Μετά-Ουάσιγκτον  συναίνεση» είναι ένας συμβιβασμός με την προκάτοχό της. Αυτό πιθανώς σημαίνει ότι αναγκαστικά και αυτή θα παραγάγει τα παρόμοια με την «Συναίνεση της Ουάσιγκτον» ζοφερά αποτελέσματα σχετικά με τη διαδικασία της ανάπτυξης. Η μόνη περιοχή όπου μπορεί να έχει μια περιορισμένη επιτυχία είναι σε μια μορφή γατοπαρδισμού (gatopardismo – για να δανειστούμε τον όρο από την διάσημη ταινία του Lucino Viscodi): όλα στο σύστημα πρέπει να αλλάξουν για να παραμένει το σύστημα αμετάβλητο.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Atkinson, Anthony (1999a), ‘Is Rising Inequality Inevitable? A Critique of the Transatlantic Consensus’, third WIDER Annual Lecture, Helsinki.

Atkinson, Anthony (1999b), The Economic Consequences of Rolling Back the Welfare State, Cambridge: MIT Press.

Chossudovsky, Michel (1997), The Globalisation of Poverty: Impacts of IMF and World Bank Reforms, London: Zed Books.

Economic Commission for the Latin America and the Carribean of the U.N. – ECLAC (1995), Policies to Improve Linkages with the Global Economy, Santiago: United Nations.

Fine, Ben (2001a), Social Capital versus Social Theory: Political economy and social science at the turn of the millennium, London: Routledge.

Fine, Ben (2001b), ‘Neither the Washington nor the post-Washington consensus: An introduction’ in Fine Ben, Costas Lapavitsas and Jonathan Pincus (eds), (2001), From Development Policy in the Twenty-first century: Beyond the Post-Washington Consensus, London: Routledge: Studies in Development Economics.

Fine, Ben (2002), ‘Globalisation and Development: The Imperative of Political Economy’, preliminary draft for the Conference ‘Towards a New Political Economy of Development: Globalisation and Governance’, Sheffield, July.

Fisher, Stanley (2003), ‘Globalization and its Challenges’, American Economic Review vol.93 no.2.

Ffrench-Davis, Ricardo (2000), Reforming the Reforms in Latin America: Macroeconomics, Trade, Finance, London: Macmillan.

Franco, Gustavo (1999), ‘Brazil’s economic crisis the result of political complacency, banking expert says’, Stanford [online] Report, October 13.

Kuczynski, Pedro-Pablo & Williamson, John (2003) eds., After the Washington Consensus: Restarting Growth and Reform in Latin America, Washington: Institute for International Economics.

Krueger, Anne (ed.) (2000), Economic Policy Reform: The Second Stage, Chicago: University of Chicago Press.

Krugman, Paul (1990), The Age of Diminished Expectations, Cambridge, Mass.: The MIT Press.

Kozul-Wright, Richard & Rayment, Raul (2004), ‘Globalization Reloaded: An UNCTAD Perspective’, Discussion Paper No.167.

Naim, Moises (2002), ‘Washington Consensus: A Damaged Brand’, Financial Times October 28.

Nobel (2001), ‘Markets with Asymmetric Information’, Advanced Information, www.nobel.se/economics/laureates/2001/public.html.

Rodrik, Dani (1992), ‘Conceptual Issues in the Design of Trade Policy for Industrialization’, World Development vol. 20, No3, June.

Rodrik, Dani (2001), The Global Governance of Trade: As if Trade Really Mattered, United Nations Development Programme (UNDP).

Rodrik, Dani (2002), ‘After Neoliberalism, What?’, Remarks at the BNDES Seminar on ‘New Paths of Development’, Rio de Janeiro, September 12-13.

Rodrik, Dani (2003), Growth Strategies, Harvard: Harvard University Press.

Sachs, Jeffrey (1987), ‘Trade and Exchange-rate Policies in Growth-oriented Adjustment Programs’, in V. Corbo, M. Goldstein and M.Khan, (eds.), Growth-oriented Adjustment Programs, IMF and the World Bank, Washington D.C.

Shaikh, Anwar (2003). ‘Globalization and the Myth of Free Trade’, Paper for the Conference on Globalization and the Myths of Free Trade, New School University, New York.

Shaikh, Anwar (2004). ‘The economic mythology of neoliberalism’, in Alfredo Saad-Filho (ed.) ‘Neoliberalism: A Critical Reader, London: Pluto Press.

Stiglitz, Joseph (1989), ‘Markets, Market Failures and Development’, American Economic Review vol.79, no.2.

Stiglitz, Joseph (1994), ‘The Role of the State in Financial Markets’ in Proceedings of the World Bank Annual Conference on Development economics, vol.2, World Bank, Washington, D.C., May.

Stiglitz, Joseph (1998a) ‘More Instruments and Broader Goals: Moving Toward the Post-Washington Consensus’, the 1998 WIDER Annual Lecture Helsinki, January.

Stiglitz, Joseph (1998b) ‘Towards a New Paradigm for Development: Strategies, Policies and Processes’, Prebisch Lecture, UNCTAD, Geneva.

Williamson, John (1990), ‘What Washington Means by Policy Reform’ in Williamson (ed.), Latin American Adjustment: How much has happened?, Washington: Institute for International Economics.

Williamson, John (1997), ‘The Washington Consensus Revisited’, in L. Emmerij (ed.), Economic and Social Development into the XXI Century, IDB, Washington, D.C.

Williamson, John (2000), ‘What Should the World Bank Think About the Washington Consensus?’, World Bank Research Observer vol.15 no.2, August.

Williamson, John (2002), ‘Did the Washington Consensus Fail?’, remarks at the Center for Strategic & International Studies, November 6.

Williamson, John (2003), ‘Our Agenda and the Washington Consensus’ in Kuczynski & Williamson (eds.) After the Washington Consensus: Restarting Growth and Reform in Latin America, Washington: Institute for International Economics.

Williamson, John (2004a), ‘The Washington Consensus as Policy Prescription for Development’, A lecture in a series ‘Practitioners of Development’ delivered at the World Bank, January 13.

Williamson, John (2004b), ‘A Short History of the Washington Consensus’, paper commissioned by Fundacion CIDOB for the conference ‘From the Washington Consensus towards a new Global Governance’, Barcelona, September 24-25.


[1] Τμήμα Οικονομικών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.

[2] Τράπεζα της Ελλάδος

Η σχέση χρόνου και έντασης της εργασίας στην οικονομική σκέψη

Εισήγηση στο 7ο Συνέδριο Ελλήνων Ιστορικών της Οικονομικής Σκέψης

Τμήμα Οικονομικών Επιστημών

Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Αθήνα 27-28 Μαϊου

Η σχέση χρόνου και έντασης της εργασίας στην οικονομική σκέψη

Αλέξης Ιωαννίδης

&

Σταύρος Μαυρουδέας

Τμήμα Οικονομικών

Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

1. Εισαγωγή

Η διαδικασία της εργασίας, σαν η σκόπιμη ανθρώπινη δραστηριότητα για την παραγωγή αξιών χρήσης, είναι μία διαδικασία ξοδέματος δύναμης όσο και μυαλού από την πλευρά του εργαζόμενου. Η ποσότητα εργασίας που παρέχει ο εργαζόμενος, ή αλλιώς ο βαθμός κατανάλωσης της εργατικής του δύναμης, επιδρά αποφασιστικά στην ποσότητα του παραγόμενου προϊόντος, αν και δεν είναι ο μόνος παράγοντας που την επηρεάζει. Επιδρά επίσης καθοριστικά στη διαδικασία δημιουργίας αξίας, τουλάχιστον για τις θεωρητικές προσεγγίσεις που υιοθετούν τη θεωρία της αξίας. Δύο είναι τα μέτρα με τη βοήθεια των οποίων μπορεί να μετρηθεί η κατανάλωση της εργατικής δύναμης. Είναι ο χρόνος που διαρκεί η εργασία και η ένταση με την οποία εκτελείται. Και τα δύο αυτά μεγέθη απασχόλησαν από νωρίς τους οικονομολόγους, τόσο ξεχωριστά όσο και στη μεταξύ τους σχέση. Αυτό που ενδιέφερε από την αρχή ήταν τόσο η περιγραφή και ο προσδιορισμός αυτής της σχέσης όσο και οι οικονομικές επιπτώσεις από τη μεταβολή των μεγεθών αυτών. Ωστόσο, αν και κάποια οικονομικά ρεύματα εξέτασαν αναλυτικά τις επιπτώσεις του χρόνου και της έντασης της εργασίας ξεχωριστά, μπορεί να υποστηριχθεί ότι υποτιμήθηκε η εξέταση των οικονομικών επιπτώσεων που προκύπτουν από την αποδοχή της συσχέτισης που υπάρχει μεταξύ των δύο αυτών μεγεθών.

Τα τελευταία χρόνια το θέμα του χρόνου εργασίας επανήλθε στο προσκήνιο της ιδεολογικής και κοινωνικής αντιπαράθεσης. Η συσχέτιση του χρόνου με την ένταση της εργασίας μπορεί να δώσει σημαντικές απαντήσεις για τον τρόπο με τον οποίο καθορίζεται ο χρόνος εργασίας αλλά και για τις οικονομικές του επιπτώσεις. Μία αναδρομή στην εξέλιξη των απόψεων των οικονομολόγων γύρω από το συγκεκριμένο ζήτημα μπορεί να είναι πολύ χρήσιμη.

Στη συνέχεια θα περιγραφεί η εξέλιξη της οπτικής των οικονομολόγων για τη σχέση του χρόνου με την ένταση της εργασίας και τις οικονομικές της επιπτώσεις. Συγκεκριμένα θα παρουσιασθεί η ιστορική εξέλιξη των θέσεων για το είδος της συσχέτισης που υπάρχει μεταξύ του χρόνου και της έντασης της εργασίας και ταυτόχρονα θα γίνει μία αναφορά τόσο στη βαρύτητα η οποία κατά καιρούς αποδόθηκε στη συσχέτιση αυτή όσο και στα οικονομικά συμπεράσματα που προέκυψαν από την εισαγωγή της στα οικονομικά υποδείγματα.

2. Οι απόψεις του Α.Σμιθ

Μία από τις πρώτες αναφορές για τη σχέση μεταξύ του χρόνου και της έντασης της εργασίας παρουσιάζεται στον Smith (1966). Σημειώνει ότι η εξάντληση κατά τις τέσσερεις ημέρες της εβδομάδας είναι η αιτία για την τεμπελιά που επικρατεί τις επόμενες τρεις και όπως χαρακτηριστικά σημειώνει είναι η φύση του ανθρώπου που οδηγεί εκεί και γι’ αυτό το λόγο είναι σχεδόν ακαταμάχητο. Όπως σημειώνει ο Nyland (1986), ο Σμιθ αναγνώρισε τους υλικούς περιορισμούς στους οποίους υπόκεινται οι άνθρωποι και ότι εξαιτίας τους δημιουργείται μία αντίστροφη σχέση μεταξύ των εκτατικών και των εντατικών χαρακτηριστικών της εργασίας. Πρότεινε λοιπόν στους βιομήχανους να βρουν τη χρυσή τομή των δύο αυτών μεγεθών και να μην εξαντλούν τους εργάτες τους. Η ιδέα της ύπαρξης χρυσής τομής στο συνδυασμό των δύο μεγεθών είναι σημαντική, αν και δε διερευνήθηκε ποσοτικά από τον Σμιθ. Ένα ακόμη σημαντικό σημείο είναι η αναγνώριση ότι η υπερβολική εργασία μπορεί να οδηγήσει στην καταστροφή της υγείας των εργατών σε μερικά χρόνια, διαχώρισε δηλαδή τις βραχυχρόνιες από τις μακροχρόνιες επιπτώσεις της κόπωσης από την εργασία στην ικανότητα προς εργασία.

Ωστόσο η βασική προσέγγιση του Σμιθ σε σχέση με το χρόνο εργασίας ήταν ανεξάρτητη από τη σχέση του με την ένταση και συνδεδεμένη περισσότερο με τη σχέση της εργασίας με την αμοιβή της. Αποδεχόμενος ότι η προσφορά καθορίζει το χρόνο εργασίας ο Σμιθ στήριξε την προσέγγισή του για το χρόνο και την ποσότητα της πραγματοποιούμενης εργασίας στη σχέση της με το μισθό της εργασίας, αποδεχόμενος ότι οι περισσότεροι εργαζόμενοι θα δούλευαν περισσότερο εάν αυτό τους εξασφάλιζε μεγαλύτερο εισόδημα. Αυτή η προσέγγιση μετατόπιζε το ενδιαφέρον στην προσφορά εργασίας από τη μία, και αφαιρούσε κάθε δυνατότητα από την, παρατηρημένη και από τον ίδιο, σχέση του χρόνου με την ένταση της εργασίας να επιδράσει στον καθορισμό του χρόνου εργασίας. Μετατόπιζε το ενδιαφέρον από την υλική σχέση των δυνατοτήτων στην υποκειμενική θέληση του εργαζόμενου. Ως εκ τούτου, πέρα από την προαναφερθείσα προτροπή προς τους βιομήχανους για εύρεση της χρυσής τομής μεταξύ της έντασης και του χρόνου εργασίας, δεν προέκυψε κάποιο βαρύνον οικονομικό συμπέρασμα από την αντιμετώπιση της σχέσης του χρόνου με την ένταση της εργασίας.

3. Οι θέσεις του Κ.Μαρξ

Ο Μαρξ θεμελίωσε το οικονομικό του υπόδειγμα στη θεωρία της αξίας, η οποία (αξία) προσδιορίζεται από το χρόνο εργασίας, αλλά και από την ένταση της εργασίας. Στην ανάλυση της απόλυτης υπεραξίας είναι ο χρόνος εργασίας που παίρνει τον καθοριστικό ρόλο, ενώ στη σχετική υπεραξία είναι (μεταξύ άλλων παραγόντων) η ένταση της εργασίας που καθορίζει την υπεραξία και το ποσοστό της. Όμως και στις δύο περιπτώσεις υπέθεσε ότι η μεταβολή του ενός μεγέθους δεν επηρεάζει το άλλο. Αυτή ήταν μία υπόθεση την οποία σε πολλά σημεία του «Κεφαλαίου» αμφισβήτησε. Αναφέρεται αναλυτικά και εκτεταμένα στη συσχέτιση που υπάρχει μεταξύ του χρόνου και της έντασης της εργασίας. Μερικά σημεία ξεχωρίζουν ιδιαίτερα και βοηθούν στην περιγραφή της σχέσης αυτής.

Το πρώτο σημείο είναι ότι η μεταβολή του χρόνου εργασίας και της έντασης της εργασίας έχει παρατηρηθεί εμπειρικά ότι είναι ιστορικά συσχετισμένη και ότι τα δύο μεγέθη κινούνται στην αντίθετη κατεύθυνση. Δεν προσδιορίζεται όμως σχέση αιτίου και αποτελέσματος ανάμεσα στα μεγέθη αυτά. Η λογική του Μαρξ είναι ότι η τιμή του ενός ορίζει κάποια ανώτατα όρια που μπορεί να πάρει η τιμή του άλλου. Θα μπορούσε ο χρόνος εργασίας να γίνει αίτιο για την μεταβολή της έντασης της εργασίας, αλλά και αντίστροφα η ένταση της εργασίας να γίνει η αιτία για τον προσδιορισμό ενός χρόνου εργασίας. Τα δύο μεγέθη είναι μάλλον ισοδύναμα ως προς την αιτιακή σχέση που μπορεί να ορίζουν, αφού είναι οι δύο διαφορετικές μορφές κατανάλωσης της εργατικής δύναμης. Αυτό δεν αποκλείει την περίπτωση ιστορικά κάποιο από τα δύο να έχει υπάρξει αίτιο για την μεταβολή του άλλου. Όμως οι λόγοι που μπορεί να μετατρέψουν κάποιο από τα δύο μεγέθη σε αίτιο είναι εξωτερικοί και ανεξάρτητοι από την εσωτερική τους σχέση[1].

Το δεύτερο σημείο είναι ότι η εξεταζόμενη σχέση μεταξύ του χρόνου και της έντασης της εργασίας είναι σχέση μεταξύ των μέγιστων δυνατών και όχι των πραγματικών τιμών των μεγεθών αυτών. Όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο Μαρξ, όσο περιορίζεται η εργάσιμη ημέρα, τόσο περισσότερο μπορεί να αυξηθεί η ένταση της εργασίας. Το ότι μπορεί να αυξηθεί δεν συνεπάγεται ότι θα αυξηθεί υποχρεωτικά. Επομένως η σχέση που ορίζεται μεταξύ των δυο μεγεθών είναι η σχέση μεταξύ των μέγιστων δυνατών τιμών που μπορούν ταυτόχρονα τα μεγέθη αυτά να λάβουν.

Το τρίτο σημείο είναι ότι η σχέση που μόλις αναφέρθηκε μεταξύ των μέγιστων δυνατών τιμών του χρόνου και της έντασης της εργασίας είναι τέτοια γιατί ορίζεται όχι από υποκειμενικούς αλλά αντικειμενικούς όρους της διαδικασίας παραγωγής και των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Η ικανότητα δράσης της εργατικής δύναμης είναι αντιστρόφως ανάλογη με τον χρόνο δράσης της, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, (Μαρξ (1978, σ.426), περιγράφοντας με τα λόγια αυτά μία σχέση που προσδιορίζεται από την υλική φύση του ανθρώπινου οργανισμού και τις περιορισμένες δυνατότητες δράσης και κατανάλωσης ενέργειας που έχει, σε συνδυασμό με τις συνθήκες στην παραγωγή οι οποίες απαιτούν την κατανάλωση της ανθρώπινης ενέργειας. Στο σημείο αυτό η προσέγγιση είναι παραπλήσια με αυτή του Σμιθ. Η σχέση πηγάζει από αντικειμενικούς περιορισμούς που προέρχονται από τη φύση του ανθρώπου, παρόλο που η συγκεκριμένη αναλογία μεταξύ του χρόνου και της έντασης της εργασίας μπορεί να καθοριστεί από εξωτερικούς παράγοντες, πολλές φορές υποκειμενικού χαρακτήρα. Ακριβώς επειδή η σχέση μεταξύ του χρόνου και της έντασης της εργασίας προκύπτει από την υλική διάσταση των ανθρώπινων δυνατοτήτων, γι’ αυτό πρόκειται για μια σχέση των μέγιστων δυνατών τιμών των δύο μεγεθών, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως. Υπάρχει όμως στην πράξη η δυνατότητα τα δύο μεγέθη να μην λαμβάνουν τιμές που να αντιστοιχούν σε ένα ζεύγος μέγιστων δυνατών τιμών, αλλά μικρότερες από αυτές. Το ότι υπάρχει η αντικειμενική δυνατότητα δεν σημαίνει ότι απαραίτητα θα αξιοποιηθεί. Χρειάζεται και η εκπλήρωση κάποιων ακόμη όρων, όπως η δυνατότητα ελέγχου της εργασίας από το κεφάλαιο σε τέτοιο βαθμό ώστε να μπορεί να καθορίζει την επιθυμητή για αυτό ένταση της εργασίας, περιορίζοντας την δυνατότητα των εργατών για σιωπηλή μείωσή της. Ο Μαρξ, αναφερόμενος στην χρήση των μηχανών, τονίζει τον καίριο ρόλο που έπαιξαν (και παίζουν) στην δυνατότητα του κεφαλαίου να ελέγξει την εργασία και άρα να μπορεί να την εντατικοποιήσει. Στην σύγχρονη βιβλιογραφία εκτός από την χρήση των διαφόρων μηχανών προς την κατεύθυνση αυτή, αναφέρονται επιπλέον διάφορες διοικητικές μέθοδοι με στόχο την επίτευξη μεγαλύτερης έντασης της εργασίας.

Μία ακόμη σημαντική τοποθέτηση που πρέπει να τονιστεί, είναι ότι η οπτική του Μαρξ για τις επιπτώσεις του χρόνου εργασίας στην παραγωγικότητα της εργασίας δεν αφορά τη μεταβολή της παραγωγικότητας κατά τη διάρκεια της μίας ημέρας, αλλά τη σωρευτική επίδραση του χρόνου εργασίας στην παραγωγικότητα. Σε κανένα σημείο του «Κεφαλαίου» δεν αναφέρει ότι υπάρχει μεταβαλλόμενη καμπύλη παραγωγικότητας κατά τη διάρκεια της ημέρας. Αντίθετα αντιμετωπίζει την εντατικότητα της εργασίας σαν ένα σταθερό μέγεθος μέσα στην εργάσιμη ημέρα και αντιμετωπίζει τις μεταβολές της εντατικότητας σαν σωρευτικές μεταβολές από ημέρα σε ημέρα. Αυτό δε σημαίνει πως άποψή του ήταν ότι δεν υπάρχει μεταβολή της έντασης της εργασίας και μέσα στη διάρκεια της μίας ημέρας. Εμφανίζεται όμως να αγνοεί αυτή τη διακύμανση, καθώς δεν είναι αυτό το ουσιαστικό στοιχείο της επίδρασης του χρόνου εργασίας στην εντατικότητα. Το γεγονός ότι εστίασε μόνο στη σωρευτική επίδραση του χρόνου εργασίας στην εντατικότητα της εργασίας φαίνεται χαρακτηριστικά σε ένα χωρίο (Μαρξ (1978, σ.425)), στο οποίο αναφέρεται στην καθημερινά επαναλαμβανόμενη εργασία που δεν έχει χαρακτήρα παροδικού παροξυσμού. Ο επαναλαμβανόμενος κάθε ημέρα χαρακτήρας της εργασίας την κάνει να μην μπορεί να συνδυάσει την αύξηση του χρόνου εργασίας με την ίδια εντατικότητα. Το ίδιο φαίνεται επίσης χαρακτηριστικά στο χωρίο στο οποίο υπολογίζει την αξία της εργατικής δύναμης με βάση τη μέση διάρκεια της ζωής του εργάτη και την αντίστοιχη με αυτή μετατροπή ζωικής ουσίας σε κίνηση (Μαρξ (1978, σ.542)). Συνδέει σε αυτή την περίπτωση τη μετατροπή ζωικής ουσίας σε κίνηση, δηλαδή την φθορά και την παραγωγικότητα του εργάτη με όλο τον κύκλο της εργασιακής ζωής του.

Ένα τελικό σημείο που αξίζει ιδιαίτερης προσοχής είναι ακριβώς η διαφοροποίηση των βραχυχρόνιων και των μακροχρόνιων επιπτώσεων του χρόνου εργασίας στην ένταση της εργασίας. Οι μακροχρόνιες επιπτώσεις συνδέονται με την έννοια της φθοράς της υγείας των εργατών και της υπόσκαψης των χαρακτηριστικών του ανθρώπινου είδους, μια φθορά που ήταν πολύ εμφανής για τους χρόνους εργασίας που επικρατούσαν την εποχή που γράφτηκε το «Κεφάλαιο». Είναι χαρακτηριστικές οι αναφορές του Μαρξ για τη μείωση του μέσου όρου ζωής, αλλά ακόμη και του ύψους των γενιών των εργοστασιακών εργατών, σε βαθμό τέτοιο που οι εθνικοί στρατοί μείωναν το αποδεκτό όριο ύψους για να μπορέσουν να βρουν στρατιώτες για να υπηρετήσουν σε αυτούς. Αυτό το γεγονός είναι ενδεικτικό της φθοράς των ανθρώπινων χαρακτηριστικών που επέφεραν οι περίοδοι εκείνες στην εργατική τάξη. Ωστόσο, αν και σε μικρότερο βαθμό, οι μακροχρόνιες αυτές φθορές που υποσκάπτουν (ανάμεσα στα άλλα) τη δυνατότητα για εργασία, εμφανίζονται ακόμη και σήμερα όπως οι αναφορές που θα παρουσιασθούν στη συνέχεια φανερώνουν. Και στο σημείο αυτό υπάρχει μεγάλη ομοιότητα με την αντίστοιχη παρατήρηση του Σμιθ.

Μπορεί να ειπωθεί ότι ο Μαρξ, αποδεχόμενος τη βασική αντίθεση μεταξύ των εκτατικών και των εντατικών χαρακτηριστικών της εργασίας που περιέγραψε ο Σμιθ, διερεύνησε με μεγαλύτερη ακρίβεια (και με τη βοήθεια και εμπειρικών δεδομένων για την εντατικοποίηση της εργασίας) τη σχέση αυτή και περιέγραψε τις πιο σημαντικές πλευρές της. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι επεφύλαξε στην αλληλεπίδραση αυτή πολύ πιο σημαντικό ρόλο στα πλαίσια του δικού του οικονομικού υποδείγματος.

Στο κεφάλαιο 15 του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου» ((Μαρξ (1978, σ.536-546)) ο Μαρξ εξετάζει τις οικονομικές επιπτώσεις από τη συνδυασμένη μεταβολή του χρόνου και της έντασης της εργασίας, σύμφωνα με την αντίστροφη σχέση που περιέγραψε για τα δύο αυτά μεγέθη. Ωστόσο η διερεύνηση της σχέση δεν έλαβε ποσοτική διάσταση και γι’ αυτό τα συμπεράσματα στο συγκεκριμένο κεφάλαιο είναι ποιοτικά και περιορισμένης έκτασης. Ο τρόπος με τον οποίο ο Μαρξ αντιλαμβανόταν τις οικονομικές επιπτώσεις από τη συσχέτιση του χρόνου με την ένταση της εργασίας φαίνονται πολύ χαρακτηριστικά στο ακόλουθο απόσπασμα:

Δε χωράει και η παραμικρότερη αμφιβολία, πως από τη στιγμή που κόπηκε μια για πάντα με το νόμο η δυνατότητα για το κεφάλαιο να παρατείνει την εργάσιμη μέρα, η τάση του ν’ αποζημιωθεί με ένα συστηματικό ανέβασμα του βαθμού έντασης της εργασίας και ν’ αντιστρέψει σε μέσο μεγαλύτερης απομύζησης της εργατικής δύναμης κάθε τελειοποίηση των μηχανών πρέπει σύντομα να οδηγήσει πάλι σε ένα σημείο στροφής, όπου θα γίνει αναπόφευκτη μια καινούργια ελάττωση των ωρών εργασίας.

(Μαρξ (1978, σ.433))

Τονίζει ότι με την με νόμο μείωση του χρόνου εργασίας το πεδίο αντιπαράθεσης μεταφερόταν εν μέρει στην ένταση της εργασίας. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των κεφαλαιοκρατών θα τους ωθούσε στην αύξηση του ρυθμού εντατικοποίησης. Αυτό με τη σειρά του θα έκανε αναγκαία μια ακόμη μεγαλύτερη μείωση του χρόνου εργασίας. Αν και η προσέγγιση έχει μόνο ποιοτικά χαρακτηριστικά, ωστόσο είναι φανερό πως ο Μαρξ θεωρούσε ότι η σχέση μεταξύ του χρόνου και της έντασης της εργασίας δημιουργούσε τις υλικές προϋποθέσεις στην παραγωγή, οι οποίες σε συνδυασμό με τις εξελίξεις στο επίπεδο της ταξικής πάλης οδηγούσαν το χρόνο εργασίας στο να λάβει μία συγκεκριμένη τιμή. Η διαδικασία αυτή αν και επηρεαζόμενη από τις πολιτικές συνθήκες πηγάζει και στηρίζεται σε μία συσχέτιση η οποία εμφανίζεται στη σφαίρα της παραγωγής και έχει καθαρά υλικά – αντικειμενικά αίτια.

Ο Nyland (1986) κριτικάρει έντονα μερικούς από τους Μαρξιστές που δεν στάθηκαν στο ύψος αυτής της τοποθέτησης. Περιόρισαν το ζήτημα του χρόνου εργασίας μόνο στο συσχετισμό ταξικής και πολιτικής δύναμης, αγνοώντας την υλική βάση του, που δεν είναι άλλη από τα όρια του εργάτη και τις επιπτώσεις του χρόνου εργασίας  στην παραγωγικότητα. Πράγματι, μία ποσοτική περιγραφή της σχέσης αυτής οδηγεί στην εξαγωγή του άνω συμπεράσματος. Είναι δυνατό η μείωση του χρόνου εργασίας να οδηγήσει σε αύξηση του προϊόντος, της υπεραξίας και του κέρδους, εάν συνδυαστεί με αύξηση της έντασης της εργασίας, εντός ορισμένων ορίων. Γενικότερα, ο συγκεκριμένος προσδιορισμός της σχέσης αυτής μπορεί να οδηγήσει σε μία θεωρία προσέγγισης του τρόπου καθορισμού του χρόνου εργασίας, τουλάχιστον στα πλαίσια του Μαρξιστικού υποδείγματος[2].

4. Οι Νεοκλασικοί οικονομολόγοι

Η πρόταση για τη σχέση χρόνου εργασίας και εντατικοποίησης βρήκε ανταπόκριση και σε οικονομολόγους του νεοκλασικού ρεύματος. Είναι χαρακτηριστικά τα παρακάτω αποσπάσματα:

Ένας επίσης βασικός παράγοντας είναι το είδος της εργασίας που συντελείται. Οι μεγάλες ώρες βαριάς μυϊκής εξάντλησης και διανοητικής ή νευρικής έντασης είναι πολύ πιο επιζήμιες στην αποτελεσματικότητα από ότι οι μεγάλες ώρες μιας μέσης έντασης. … για κάθε διαφορετικό κλάδο, για κάθε τάξη εργατών υπάρχει ένα μήκος της εργάσιμης μέρας το ξεπέρασμα του οποίου θα έχει αρνητικές επιπτώσεις στο εθνικό εισόδημα.

(Pigou (1920, σ. 463-4))

Καθώς η βιομηχανία αναπτύσσεται, η πίεση στην οποία οι άνθρωποι της εργασίας εκτίθενται πιθανώς αυξάνει. Η ξεκούραση και αναψυχή γίνονται πιο σημαντικές και γι’ αυτό το βέλτιστο μήκος της εργάσιμης ημέρας πιθανόν να πέφτει. Αν το προϊόν πρέπει να διατηρηθεί στο μέγιστο δυνατό, οι ώρες πρέπει να μειωθούν.

(Hicks (1932, σ. 106))

Αξιοσημείωτη έως και εντυπωσιακή ομοιότητα με τις θέσεις του Μαρξ για το είδος της συσχέτισης μεταξύ του χρόνου και της έντασης της εργασίας συναντούμε σε δύο οικονομολόγους με μεγάλη επιρροή σε εργασιακά θέματα, στα πλαίσια του νεοκλασικού ρεύματος.

Ο Chapman (1909) ξεκινάει από το γεγονός ότι η εργασία έχει γίνει συνεχής και με έναν κανονικό ρυθμό και φαίνεται να γίνεται πιο σκληρή στη μονάδα του χρόνου. Μάλιστα, όπως και ο Μαρξ, συνδυάζει αυτή τη σκληρότητα με την επέκταση των μηχανών. Τονίζει το γεγονός της μείωσης του ελεύθερου χρόνου κατά τη διάρκεια της εργασίας και την αντίφαση του συνδυασμού των μηχανών με την διαδικασία εντατικοποίησης της εργασίας:

Δεκαετία με τη δεκαετία, με την επιτάχυνση των μηχανών πρέπει να περιμένουμε να βρούμε περισσότερη νευρική υπερένταση να συνοδεύει την διαδικασία της παραγωγής.

(Chapman (1909, σ.355))

Με βάση αυτά ισχυρίζεται πως υπάρχει κάθε λόγος να δεχτούμε ότι η παραγωγή σε μικρότερο χρόνο σπάνια ήταν μικρότερη από την παραγωγή σε μεγαλύτερο χρόνο και σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις ήταν ακόμη και μεγαλύτερη. Με ένα υποθετικό παράδειγμα δείχνει ότι η αύξηση του χρόνου εργασίας στην αρχή αυξάνει την αξία της εργασίας αλλά άνω ενός σημείου, το οποίο το θέτει στις εννέα ώρες, περαιτέρω αύξηση του χρόνου εργασίας μειώνει την αξία της εργασίας (Chapman (1909, σ.359)). Η πτώση της αξίας της εργασίας σημαίνει ότι η μείωση της παραγωγικότητας υπερτερεί της αύξησης του χρόνου εργασίας. Σημειώνει επίσης ότι η ζημιά στην παραγωγικότητα μπορεί να είναι άμεση αλλά και έμμεση μέσω των επιπτώσεων στην υγεία και σε άλλους τομείς της ζωής του εργαζόμενου και άρα πιο μακροχρόνια. Κι αυτό γιατί η μείωση της αξίας του προϊόντος με την αύξηση του χρόνου εργασίας δεν συμβαίνει άμεσα. Η κάθε πρόσθετη ώρα δεν έχει αρνητικό προϊόν, γιατί αλλιώς δε θα δουλευόταν. Έχει όμως επίπτωση στην παραγωγικότητα των επόμενων ημερών και αυτό οδηγεί τελικά στη μείωση του προϊόντος. Ωστόσο έτσι τίθεται το ερώτημα, πόσο καιρό μετά τη μεταβολή του χρόνου εργασίας εμφανίζεται αυτή η επίπτωση στην παραγωγικότητα. Όσο πιο μεγάλο είναι αυτό το χρονικό διάστημα, τόσο ο μεμονωμένος εργοδότης δε θα έχει συμφέρον να μειώσει αυτός το χρόνο εργασίας και να καρπωθούν πιθανόν άλλοι τα οφέλη. Γι’ αυτό τονίζει ότι χρειάζεται είτε συμφωνία μεταξύ των εργοδοτών ή παρέμβαση του κράτους.

Με τη λογική του Chapman (1909) που αναπτύχθηκε μόλις, συμφώνησε λίγο αργότερα και ο Robbins (1929), με σημαντική επιρροή στο συγκεκριμένο πεδίο. Δεν ισχύει πλέον η απλοϊκή εκτίμηση, σημειώνει, ότι όσο μεγαλώνει ο χρόνος εργασίας αυξάνεται και το προϊόν. Φυσικά στα πλαίσια της μίας ημέρας όσο μεγαλύτερος είναι ο χρόνος εργασίας τόσο μεγαλώνει και το προϊόν. Επειδή όμως η εργασία είναι επαναλαμβανόμενη από μέρα σε μέρα, έχει αποδειχθεί από έρευνες το, όχι και τόσο απρόσμενο, συμπέρασμα ότι εάν ένας εργάτης δουλεύει πάνω από ένα όριο χρόνου, η πυκνότητα της δουλειάς του θα μειωθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε το κέρδος στο προϊόν των παραπάνω ωρών θα εξουδετερωθεί από την μεγαλύτερη μείωση της ωριαίας παραγωγικότητας και έτσι ο εργάτης αυτός θα είχε παράγει περισσότερο μέσο προϊόν αν είχε δουλέψει λιγότερο. Αν και η λέξη που χρησιμοποιεί είναι μέσο προϊόν, η συνολική του θέση είναι ότι μετά από κάποιο σημείο θα μειωθεί και το συνολικό προϊόν. Και προσθέτει ότι, αν και το συμπέρασμα αυτό έχει αποδειχθεί για τη χειρονακτική εργασία, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ισχύει και για τη διανοητική. Όπως και ο Chapman (και πιο πριν ο Μαρξ), έτσι και αυτός συνδέει την πτώση της παραγωγικότητας με την επίδραση στις επόμενες ημέρες εργασίας και όχι στην ίδια την ημέρα που αυξάνεται ο χρόνος εργασίας. Γι’ αυτό τονίζει ότι θα είναι διαφορετική η βέλτιστη διάρκεια του χρόνου εργασίας εάν ενδιαφερόμαστε να μεγιστοποιήσουμε το εβδομαδιαίο, μηνιαίο ή ετήσιο προϊόν. Σαν γενικό συμπέρασμα προκύπτει ότι υπάρχει μία ημέρα (ημερήσιος χρόνος εργασίας) μέγιστης παραγωγικότητας και όσο πιο κοντά πλησιάζει ο χρόνος εργασίας προς αυτή την ημέρα είτε από πάνω είτε από κάτω, τόσο θα μεγαλώνει το προϊόν. Και προσθέτει ότι αυτή η ημέρα μέγιστης παραγωγικότητας βέβαια διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο και από βιομηχανία σε βιομηχανία.

Είναι φανερή η σχεδόν ταύτιση των απόψεων των Chapman και Robbins με αυτές του Μαρξ σχεδόν σε όλες τις πλευρές της σχέσης που περιγράφεται.

Όσον αφορά τα συμπεράσματα που εξήγαγαν από τη σχέση αυτή, ο Chapman, παραμένει στην λογική του από την προσφορά καθοριζόμενου χρόνου εργασίας, τονίζοντας όμως και την ανάγκη για θεσμική παρέμβαση, αφού ούτε οι εργοδότες (οι οποίοι δεν μπορούν να σκεφτούν μακροχρόνια, αφού δεν είναι σίγουροι ότι θα απασχολούν τους ίδιους εργάτες), ούτε οι εργάτες (οι οποίοι δεν υπολογίζουν την βλαβερή επίπτωση στην υγεία τους) είναι διορατικοί όσον αφορά τον υπολογισμό των επιπτώσεων από το χρόνο εργασίας.

Η ανάλυση του Robbins (1929) στρέφεται στις επιπτώσεις στο συνολικό εισόδημα ενός έθνους και στα εισοδήματα των διαφόρων κοινωνικών τάξεων από τη συνδυασμένη μεταβολή του χρόνου και της έντασης της εργασίας, με τέτοιο όμως τρόπο που δεν επιτρέπει εξαγωγή συμπερασμάτων για τις κινητήριες δυνάμεις που μπορεί να οδηγήσουν σε μεταβολή του χρόνου εργασίας.

Οι προβληματισμοί αυτοί για τη σχέση του χρόνου με την ένταση της εργασίας δεν ενσωματώθηκαν στη νεοκλασική συνάρτηση παραγωγής, η οποία αντιμετωπίζει την εργασία ενιαία και ανεξάρτητα από την εντατική της διάσταση. Η υπόθεση αυτή αμφισβητήθηκε από μία σειρά σύγχρονους οικονομολόγους, οι οποίοι επανέφεραν στην επιφάνεια τη συσχέτιση του χρόνου με την ένταση της εργασίας, αν και με διαφορετικό τρόπο από αυτόν που αναφέρθηκε προηγουμένως.

Η ημερήσια καμπύλη παραγωγικότητας της εργασίας

Αντίθετα με τις απόψεις που μόλις παρουσιάσθηκαν και περιγράφουν την επίπτωση του χρόνου εργασίας στην παραγωγικότητα της εργασίας κυρίως για τις επόμενες ημέρες και όχι τόσο την ίδια ημέρα κατά την οποία γίνεται η μεταβολή, ακολούθησε μία μεγάλη σειρά από άρθρα, με πρώτο του Barzel (1973), που περιορίζουν τη σύνδεση του χρόνου εργασίας με την παραγωγικότητα στη διάρκεια της μίας μόνο ημέρας. Η γενική συμφωνία είναι ότι η παραγωγικότητα της εργασίας αυξάνει κατά τις πρώτες ώρες της εργασίας, φτάνει σε ένα μέγιστο και στη συνέχεια μειώνεται.

Ο Barzel (1973) υποθέτει ότι η παραγωγικότητα είναι μηδέν στην αρχή της εργασίας (μέχρι να εγκατασταθεί ο εργάτης) και μετά από δώδεκα ή δεκατέσσερεις ώρες γίνεται και πάλι μηδέν. Στο ενδιάμεσο μεταβάλλεται ομαλά φθάνοντας σε ένα μέγιστο. Η διαγραμματική παρουσίαση που παραθέτει είναι η εξής:

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1

Ημερήσια καμπύλη παραγωγικότητας της εργασίας

Η καμπύλη παραγωγικότητας που παρουσιάζει αφορά την παραγωγικότητα της εργασίας μέσα στην ίδια ημέρα και δεν υπάρχει σχέση που να συνδέει την παραγωγικότητα της κάθε ημέρας με τις επόμενες. Με βάση αυτή τη μορφή της καμπύλης παραγωγικότητας είναι φανερό ότι όσο μεγαλύτερος είναι ο χρόνος εργασίας τόσο μεγαλώνει και το προϊόν, μέχρι να φθάσει σε ένα σημείο όπου γίνεται μέγιστο και δεν μπορεί να αυξηθεί περισσότερο. Δεν υπάρχει κάποιο σημείο στο χρόνο εργασίας πέραν του οποίου το προϊόν θα μειωνόταν κι αυτό γιατί με βάση την ημερήσια καμπύλη παραγωγικότητας αυτό θα σήμαινε ότι η παραγωγικότητα γίνεται αρνητική, υπόθεση που δικαιολογημένα κατά πολλούς δεν αποδέχεται ο Barzel (1973).

Στο πνεύμα του Barzel (1973) αναπτύχθηκε μια πλούσια βιβλιογραφία για την μορφή της ημερήσιας καμπύλης παραγωγικότητας και με στόχο την εισαγωγή της στη νεοκλασική συνάρτηση παραγωγής. Ενδεικτικά αναφέρουμε πως ο Ehrenberg (1971) προτείνει την g(h), που είναι η ατομική συνεισφορά του κάθε εργάτη ή συνάρτηση αποτελεσματικότητας (effectiveness function). Γενικά υποτίθεται ότι g(0) = 0 και g´(h)>0. Η δεύτερη παράγωγος, g΄΄(h), είναι μεγαλύτερη του μηδενός μέχρι κάποιο σημείο, h0, που συνεπάγεται αύξηση του προϊόντος με αύξοντα ρυθμό, το οποίο ονομάζεται συνήθως «αποτέλεσμα προθέρμανσης» (warming up effect). Πάνω από αυτήν την τιμή η δεύτερη παράγωγος, g΄΄(h), γίνεται μικρότερη του μηδενός και αρχίζει η αύξηση με φθίνοντα ρυθμό του προϊόντος ως προς τον χρόνο εργασίας, το «αποτέλεσμα εξάντλησης» (exertion effect) (Hart (1987)).

Ανάλογη συνάρτηση αποτελεσματικών ωρών εργασίας χρησιμοποιούν και οι Booth & Ravallion (1993, σελ. 430) θεωρώντας ότι το προϊόν δίνεται από την εξής συνάρτηση:

, όπου f΄ >0 και f΄΄<0

όπου το φ(h) είναι ο δείκτης αποτελεσματικότητας. Οι Booth & Ravallion (1993) στηρίζουν αυτή τη μορφή της συνάρτησης παραγωγικότητας σε κάποια εμπειρικά δεδομένα και παλαιότερες μελέτες. Αναφέρονται στη Βρετανική εμπειρία κατά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο όπου η αύξηση του χρόνου εργασίας για τις πολεμικές ανάγκες οδήγησε σε μείωση του προϊόντος (Ghiselli & Brown, (1955)). Αναφέρονται επίσης σε μια εκτεταμένη έρευνα την δεκαετία του ‘80 στην Αυστραλία που έδειξε ότι οι επιχειρήσεις περίμεναν ή είχαν αύξηση της παραγωγικότητας από μια μείωση του χρόνου εργασίας (Bureau of Industry Economics (1984)). Στηρίζονται επίσης στην επισήμανση των Ghiselli & Brown (1955)  ότι το ωριαίο προϊόν μειώνεται δραματικά προς το τέλος της εργάσιμης μέρας και προς το τέλος της εβδομάδας.

Η ανωτέρω μορφή της σχέσης του χρόνου με την ένταση της εργασίας περιορίζει τη συσχέτιση μόνο στα πλαίσια της μίας ημέρας. Χάνει επομένως το βασικό χαρακτηριστικό που περιέγραψαν οι παλαιότεροι οικονομολόγοι, σε σχέση με τον επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα της εργασίας και την επίδραση της κάθε ημέρας στην επόμενη. Η πιο σημαντική διαφορά που προκύπτει από τις δύο διαφορετικές τυποποιήσεις είναι ότι η ημερήσια καμπύλη δεν παρέχει τη δυνατότητα για μείωση του παραγόμενου προϊόντος εάν αυξηθεί ο χρόνος εργασίας, κάτι που ήταν βασική παραδοχή για την περιγραφή της σχέσης του χρόνου με την ένταση της εργασίας.

Αν και δεν ενσωματώνει βασικές πλευρές της σχέσης του χρόνου με την ένταση της εργασίας, η ημερήσια καμπύλη παραγωγικότητας είναι ικανή να αναταράξει το νεοκλασικό μοντέλο της αγοράς εργασίας. Η εισαγωγή της στη νεοκλασική συνάρτηση παραγωγής οδηγεί σε άρση της αδιαφορίας των επιχειρήσεων για το χρόνο εργασίας και σε δημιουργία δύο αγορών (αριθμού εργατών και χρόνου εργασίας)  τις οποίες καλείται να ισορροπήσει μία μόνο μεταβλητή, το χρονομίσθιο. Αυτό οδηγεί το σύστημα σε απροσδιοριστία. Σε αυτή την περίπτωση φαίνεται αναγκαία η απόδοση πρωταρχικού ρόλου στον καθορισμό του χρόνου εργασίας στις επιχειρήσεις (Contensou & Vranceanu (2000)).

Ωστόσο δεν είναι μόνο η αδυναμία της αγοράς να ρυθμίσει ταυτόχρονα και τα δύο αυτά μεγέθη, που κάνει αναγκαία την υιοθέτηση ενός σημαντικότερου ρόλου για την πλευρά της ζήτησης. Η σχέση της έντασης με το χρόνο εργασίας μπορεί να ενσωματωθεί εύκολα στις παραμέτρους που καθορίζουν τη ζήτηση εργασίας, είτε σε νεοκλασικό είτε σε οποιοδήποτε άλλο πλαίσιο, είναι όμως πολύ δύσκολο να ενσωματωθεί στις προτιμήσεις των εργαζομένων, αφού ο εργάτης ενδιαφέρεται για το χρόνο σχόλης και την αμοιβή του και όχι για την παραγωγικότητά του και επομένως η δική του βελτιστοποίηση πραγματοποιείται χωρίς να υπολογίσει αυτό τον παράγοντα. Ίσως αυτός είναι και ο πιο σημαντικός λόγος για τον οποίο οι υποστηρικτές του βαρύνοντος ρόλου της προσφοράς στον καθορισμό του χρόνου εργασίας αποφεύγουν την απόδοση ιδιαίτερης σημασίας στη συσχέτιση του χρόνου με την ένταση της εργασίας.

5. Σύγχρονες προσεγγίσεις

Στην πιο σύγχρονη βιβλιογραφία υπάρχουν αρκετές αναφορές που επιβεβαιώνουν την αποδοχή της αντίστροφης σχέσης που είχε περιγραφεί και παλαιότερα, εμπλουτίζοντάς την με κάποια, όχι πάντα εκτεταμένα και σύγχρονα, στατιστικά στοιχεία και πειραματικά δεδομένα.

Έρευνες που έγιναν στην Βρετανία κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έδειξαν ότι η αύξηση της παραγωγής μετά από μια αύξηση του χρόνου εργασίας ήταν εφήμερη και το προϊόν επέστρεφε σε ένα επίπεδο ισορροπίας. Όπως τονίζει ο White (1987), μία μεγαλύτερη διάρκεια της εργασίας τείνει να οδηγεί σε μακροχρόνια χαμηλότερα επίπεδα προϊόντος. Οι Bourdieu & Reynaud (2000) αναφέρονται στις αρνητικές επιπτώσεις του μεγάλου χρόνου εργασίας στην Γαλλία το 19ου αιώνα. Η φυσική εξάντληση, οι επαγγελματικές ασθένειες και τα βιομηχανικά ατυχήματα ήταν πολύ συχνά. Οι εργάτες ήταν «φθαρμένοι» σε τέτοιο σημείο ώστε να επηρεάζονται αρνητικά και οι επόμενες γενιές. Η εξάντληση των εργατών είχε ένα βραχυχρόνιο αποτέλεσμα, την άμεση εξάντλησή τους και ένα μακροπρόθεσμο, την γενική υποβάθμιση της υγείας τους. Σε αυτό το σημείο η άποψή τους ταυτίζεται τόσο με αυτήν του Μαρξ όσο και του Chapman, που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Οι Bourdieu & Reynaud (2000) προσθέτουν έναν ακόμη λόγο για τον μακρύ χρόνο εργασίας. Για να εξασφαλίσουν οι εργοδότες ότι οι εργάτες τους δε θα μπορούν να κάνουν και δεύτερη δουλειά, ή να επιδοθούν σε ευρύτερες κοινωνικές δραστηριότητες.

Η αρνητική επίπτωση στην υγεία από τον μεγάλο χρόνο εργασίας δεν ίσχυε μόνο για τις παλιές εποχές του δωδεκάωρου και του δεκαεξάωρου. Αν και είναι διαδεδομένη αυτή η άποψη, ότι οι αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία και την παραγωγικότητα ισχύουν για χρόνους εργασίας πολύ μεγαλύτερους από αυτούς που συναντάμε σήμερα, ο Philp (2001) ισχυρίζεται ότι η ρήση του Μαρξ ότι οι εργάτες καταναλώνονται αλόγιστα είναι ακόμη εν ισχύ. Οι Buell & Breslow (1960) βρήκαν ότι οι άνδρες που δουλεύουν πάνω από 48 ώρες την εβδομάδα είχαν διπλάσια περιστατικά στεφανιαίας νόσου σε σύγκριση με αυτούς που δουλεύουν λιγότερο. Οι Barton & Folkard (1993) επίσης βρήκαν ότι οι εργάτες που δουλεύουν με βάρδιες πάνω από 48 ώρες την εβδομάδα έχουν σε μεγαλύτερο βαθμό φυσικά η διανοητικά προβλήματα από τους υπόλοιπους συναδέλφους τους. Ανάλογες μελέτες υπάρχουν και για την Ιαπωνία, όπου η λέξη karoshi περιγράφει τον θάνατο από υπερεργασία. Η έρευνα των Sparks et al. (1997) παρέχει περισσότερα ακόμη στοιχεία για τη συσχέτιση που υπάρχει μεταξύ μεγάλου χρόνου εργασίας και κακής υγείας. Έτσι, παρά το γεγονός ότι οι εργάτες δουλεύουν λιγότερες ώρες από ότι παλαιότερα, υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι κάποιοι εργάτες, που δουλεύουν μέσα στο σύγχρονο φάσμα του χρόνου εργασίας, αντιμετωπίζουν προβλήματα υγείας εξ’ αιτίας της δουλειάς τους.

Ο Bosch (2000) παρατηρεί ότι όταν οι επιχειρήσεις έχουν επενδύσει σε εκπαίδευση του προσωπικού, εξαντλούν περισσότερο τους εργάτες της σκέψης, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να δουλέψουν για όλη τους τη ζωή αλλά ίσως για δέκα – είκοσι χρόνια. Επίσης ότι όταν οι διανοητικά εργαζόμενοι δουλεύουν για υπερβολικά μεγάλες περιόδους, παύουν να δουλεύουν αποτελεσματικά. Τη σημασία των αντικειμενικών συνθηκών τονίζει και ο Blyton (1993). Αφού παρατηρεί ότι υπάρχει μία περιοδικότητα κατά την οποία η συζήτηση για το χρόνο εργασίας έρχεται στην επικαιρότητα, σημειώνει ότι οι απόψεις για αυτή την περιοδικότητα διαφέρουν. Πολλοί αναλυτές την αποδίδουν στην εισαγωγή πιο εντατικών συστημάτων παραγωγής που κάνουν αναγκαίες μεγαλύτερες περιόδους ξεκούρασης για την εργατική δύναμη. Ταυτόχρονα όμως τονίζει και την αντίστροφη φορά που μπορεί να πάρει η αιτιότητα. Οι περισσότεροι εργοδότες για να αντισταθμίσουν το κόστος της μείωσης του χρόνου εργασίας την εντατικοποίησαν μειώνοντας ή αφαιρώντας τα διαλείμματα κατά την εργασία. Και προσθέτει ότι, παραδόξως, η απαίτηση των εργοδοτών για ελαστικότητα δεν βρήκε εφαρμογή από τους ίδιους, όπως οι στατιστικές φανερώνουν. Μία πιθανή εξήγηση για την υποτίμηση αυτού του παράγοντα από τη διεύθυνση είναι ότι η αύξηση της παραγωγικότητας είναι πιο άμεση μέσω της εντατικοποίησης παρά μέσω της ελαστικοποίησης (Blyton (1993, σ.533)).

Οι Cette & Taddei (1993) συμφωνούν ότι η μείωση του χρόνου εργασίας έχει επίδραση στο μοναδιαίο κόστος της παραγωγής επειδή επιδρά στην παραγωγικότητα, τόσο του κεφαλαίου όσο και της εργασίας με την νεοκλασική ορολογία. Η παραγωγικότητα της εργασίας αυξάνει για δυο λόγους προσθέτουν. Ο πρώτος είναι ότι κάθε μείωση του χρόνου εργασίας συνοδεύεται και από μείωση στο χρόνο των διαλειμμάτων, δηλαδή της διακοπής της παραγωγικής διαδικασίας. Ο δεύτερος είναι ότι η μείωση του χρόνου εργασίας οδηγεί πολλές φορές σε εντατικοποίηση του ρυθμού παραγωγής, δηλαδή της εργασίας. Αυτοί οι δύο παράγοντες μαζί, όπως οι Cette & Taddei (1993, σ.562) ισχυρίζονται αντιστοιχούν στο 50% περίπου της συνολικής μείωσης του χρόνου εργασίας, υπολογισμένο μακροοικονομικά και αρκετά προσεγγιστικά.

Στα πλαίσια της ανίχνευσης της υλικής διάστασης της σχέσης του χρόνου με την ένταση της εργασίας μπορούν να χρησιμοποιηθούν πειράματα εργομετρικού χαρακτήρα, τα οποία επιχειρούν ακολουθώντας μία πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα μεθοδολογία να περιγράψουν τη συσχέτιση. Ο Bonjer (1968) είναι από τους πρώτους που παρατηρεί την ύπαρξη μιας ημιλογαριθμικής σχέσης μεταξύ της διατηρήσιμης σωματικής προσπάθειας και της διάρκειας αυτής της προσπάθειας[3].

Στη σύγχρονη βιβλιογραφία δεν λείπουν και οι προσπάθειες ανίχνευσης των υποκειμενικών στοιχείων που συνθέτουν τη σχέση του χρόνου με την ένταση της εργασίας. Κάποιοι συγγραφείς τονίζουν τη δυσκολία του ελέγχου της έντασης της εργασίας και έτσι δίνουν μια διαφορετική συσχέτιση του χρόνου εργασίας με την εντατικότητα. Σύμφωνα με μία σχολή οικονομικής και κοινωνιολογικής σκέψης, ο καθοριστικός παράγοντας της προσπάθειας των εργατών είναι η νόρμα της ομάδας εργασίας, όπως αναφέρει ο Akerlof (1982). Η ομάδα εργασίας σαν σύνολο καθορίζει το προϊόν του κάθε εργάτη σε σχέση με ένα πρότυπο ακριβώς προσδιορισμένο και ο καθορισμός αυτός αντανακλά την άποψη της ομάδας για τη δίκαια ημέρα εργασίας. Σπάνια το πρότυπο της ομάδας συμφωνούσε με αυτό των μηχανικών. Έτσι, πέρα από κάποιες τυπικές κατώτερες υποχρεώσεις, η εργατική προσπάθεια καθορίζεται ελεύθερα από τους εργάτες. Η νόρμα για την «κανονική προσπάθεια» είναι σαν τη διαδικασία της ανταλλαγής δώρων τα Χριστούγεννα. Είναι μια σχέση ανταλλαγής: αν κάποιος δεν ανταποκριθεί, τότε και ο άλλος θα πράξει ανάλογα (Akerlof (1982, σ.549-50)).

Το ίδιο πλαίσιο μιας κατά βάση υποκειμενικής προσέγγισης βρίσκουμε στην Golden (1996). Θέτει και αυτή το ζήτημα της συλλογικά καθοριζόμενης νόρμας στο χώρο εργασίας από τους εργάτες. Η νόρμα αυτή έχει σχέση με την εντατικότητα. Όταν ο χρόνος εργασίας μεγαλώνει, η νόρμα μειώνεται με στόχο τη δίκαια δουλειά, δηλαδή την αυτοσυντήρηση του εργάτη. Αυτό στηρίζεται στην ψυχολογία της σύγκρισης με ομοειδείς ομάδες και καθορίζει πότε κάποιος είναι ευχαριστημένος. Έτσι, εάν ο χρόνος εργασίας σε μια δουλειά αυξηθεί, μπορεί να μειωθεί η απόδοση γιατί οι εργάτες θα νοιώθουν αδικημένοι. Αν και στηρίζεται κυρίως στον υποκειμενικό παράγοντα, υπάρχει σαφώς μια σχέση της καθοριζόμενης νόρμας με το συνδυασμό της έντασης με το χρόνο εργασίας και την αντικειμενική φθορά που προξενεί στον εργάτη.

Μία προσέγγιση που συνδυάζει το αντικειμενικό με το υποκειμενικό στοιχείο είναι και αυτή του Lajeunesse (1999). Η μείωση του χρόνου εργασίας παρέχει στον εργάτη τη δυνατότητα να βελτιώσει τον παραγωγικό εαυτό του. Από την άλλη, όπως ακριβώς και στη θεωρία του «αποτελεσματικού μισθού» ισχύει το επιχείρημα του φόβου του εργάτη να πιαστεί να αποφεύγει την εκτέλεση των καθηκόντων του (λουφάρει). Αν αυτό συμβεί σε μία δουλειά με λιγότερο χρόνο εργασίας θα έχει περισσότερα να χάσει και αυτός είναι ένας καλός λόγος για να εντείνει την προσπάθειά του κατά τη διάρκεια της εργασίας.

Σαν σύνοψη των σύγχρονων απόψεων γύρω από την σχέση του χρόνου με την ένταση της εργασίας μπορεί να υποστηριχθεί ότι κατ’ αρχήν επιβεβαιώνονται οι κλασικές απόψεις που αναπτύχθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια. Επιβεβαιώνεται συγκεκριμένα η αρνητική συσχέτιση του χρόνου με την ένταση της εργασίας που οφείλεται στην κόπωση του εργαζόμενου από την εργασία, δηλαδή η αντικειμενική πλευρά αυτής της σχέσης και μάλιστα ανιχνεύονται και η βραχυχρόνια και η μακροχρόνια διαδικασία που την καθορίζει. Τεκμηριώνεται επίσης η άποψη ότι η αντίστροφη αυτή σχέση λειτουργεί και στους χρόνους εργασίας που ισχύουν σήμερα και επομένως είναι εφαρμόσιμη στα σημερινά δεδομένα της εργασίας. Αυτό το επιχείρημα ενισχύεται από μία σχετικά νέα μεθοδολογική προσέγγιση, η οποία προσπαθεί να προσδιορίσει ποσοτικά τη σχέση του χρόνου με την ένταση της εργασίας με τη βοήθεια εργομετρικών πειραμάτων σε συνθήκες εργαστηρίου. Με βάση την προσέγγιση αυτή αποδεικνύεται ότι υπάρχει η δυνατότητα η αύξηση του χρόνου εργασίας να οδηγήσει σε μείωση του παραγόμενου προϊόντος, ενισχύοντας έτσι, την κλασσική προσέγγιση σε αντίθεση με την πιο σύγχρονη ημερήσια καμπύλη παραγωγικότητας.

Τέλος, δίνεται ιδιαίτερη προσοχή και στα υποκειμενικά στοιχεία αυτής της σχέσης, συνδυάζοντας τη δυνατότητα των εργατών να ρυθμίζουν σιωπηλά την ένταση της εργασίας τους με την έννοια της κοινωνικά καθορισμένης έντασης. Μάλιστα κάποιοι συνδέουν την αντικειμενική με την υποκειμενική διάσταση της σχέσης του χρόνου με την ένταση της εργασίας, υποστηρίζοντας ότι η πρώτη επηρεάζει τη δεύτερη.

6. Συμπεράσματα

Η εξέλιξη της σκέψης των οικονομολόγων σχετικά με τη συσχέτιση του χρόνου με την ένταση της εργασίας μπορεί να υποστηριχθεί ότι έχει αντιφατικά χαρακτηριστικά. Όσον αφορά αυτή καθεαυτή τη  σχέση, η αρχική προσέγγιση του Σμιθ και η αναλυτική αντιμετώπισή της από τον Μαρξ δεν εμπλουτίσθηκε ιδιαίτερα τα χρόνια που ακολούθησαν. Είναι αξιοσημείωτη πάντως η συμφωνία μεταξύ οικονομολόγων από διαφορετικά θεωρητικά ρεύματα γύρω από την περιγραφή της. Παρά ταύτα, η σύγχρονη αντιμετώπιση της σχέσης αυτής είναι αρκετά προβληματική, αφού περιορίζει το πεδίο εφαρμογής της στο ημερήσιο επίπεδο και χάνει με αυτό τον τρόπο κάποια βασικά στοιχεία που συνθέτουν την αλληλεπίδραση του χρόνου με την ένταση της εργασίας, με πιο βασικό τη δυνατότητα κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, η αύξηση του χρόνου εργασίας να οδηγήσει σε μείωση του παραγόμενου προϊόντος και το αντίστροφο. Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται μία πειραματική μεθοδολογία για την προσέγγιση της συσχέτισης που εξετάζουμε, η οποία επιβεβαιώνει τις θέσεις των κλασσικών οικονομολόγων σε αντίθεση με αυτές των πιο σύγχρονων, αφού προβλέπει ότι μπορεί να υπάρξει κίνηση σε αντίστροφη κατεύθυνση των μεγεθών χρόνος εργασίας και παραγόμενο προϊόν.

Όσον αφορά την εφαρμογή και τις επιπτώσεις από την υιοθέτηση της σχέσης αυτής, η βιβλιογραφία είναι αρκετά περιορισμένη. Η υιοθέτηση έστω της ημερήσιας καμπύλης στα πλαίσια του νεοκλασικού μοντέλου οδηγεί στην ανάγκη υιοθέτησης ενός πιο σημαντικού ρόλου της ζήτησης για τον καθορισμό του χρόνου εργασίας. Ίσως γι’ αυτό το λόγο οι υποστηρικτές του ρόλου της προσφοράς δεν έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία στη συγκεκριμένη αλληλεπίδραση. Για το Μαρξιστικό υπόδειγμα ο ρόλος της ζήτησης ήταν ούτως ή άλλως καθοριστικός για τον προσδιορισμό του χρόνου εργασίας. όμως ούτε και στο Μαρξιστικό ρεύμα υπήρξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη διερεύνηση των θεωρητικών επιπτώσεων που προκύπτουν από τη σχέση αυτή, αν και είναι πολύ σημαντικές, αφού οδηγούν στον καθορισμό μίας αντικειμενικής – υλικής βάσης για τον καθορισμό του χρόνου εργασίας.

Η συζήτηση και η αντιπαράθεση για το χρόνο εργασίας εμφανίζεται και πάλι στο προσκήνιο της  κοινωνικής διαμάχης. Η μελέτη, ο συγκεκριμένος προσδιορισμός και η εξέταση των οικονομικών επιπτώσεων από τη σχέση μεταξύ του χρόνου, της έντασης της εργασίας και του παραγόμενου προϊόντος είναι μία σημαντική συμβολή στις εξελίξεις αυτές και η ιστορική μελέτη των απόψεων γύρω από το συγκεκριμένο ζήτημα μπορεί να φωτίσει τους σύγχρονους δρόμους.

Βιβλιογραφία

Akerlof, G. (1982), “Labour Contracts as a Partial Gift Exchange”, Quarterly Journal of Economics vol.97.

Barton, J. & Folkard, S. (1993), “Advancing  Versus Delaying Shift Systems”, Ergonomics vol.36.

Barzel, Y. (1973), “The Determination of Daily Hours and Wages”, The Quarterly Journal of Economics vol. LXXXVII, no.2.

Bienefeld, M. (1972), Working Hours in British Industry: an economic history, London Schoοl of Economics and Political Science, London.

Birk, B., Bonjer, F., Von der Sluys H. (1961), „Het physiek arbeidsvermogen van de mens“, Tijdschrift voor efficientie en documenatie vol.31.

Blyton, P. (1993), “Recent Working Time Developments in the UK.: Insights from the Engineering Industry”, Futures vol.25, no.5.

Bonjer, F.H. (1968), “Relationship Between Working Time, Physical Working Capacity and Allowable Caloric Expenditure”, In W. Rohmert (ed.): Muskelarbeit und Muskeltraining, Stuttgart: Gentner Verlag.

Booth, A. & Ravallion, M. (1993), “Employment and Length of the Working Week in a Unionized Economy in which Hours of Work Influence Productivity”, The Economic Record,  pp. 428-436.

Bosch, G. (2000), “Working Time Reductions, Employment Consequences and Lessons from Europe: Defusing a Quasi-religious Controversy”, In Lonnie Golden and Deborah Figart (eds): Working Time: International Trends, Theory and Policy Perspectives,  Routledge: London and New York.

Bourdieu, J. & Reynaud, B. (2000), “Externalities and Institutions: The Decrease in Working Hours in Nineteenth Century France”, Document de Travail LEA.

Buell, P. & Breslow, L. (1960), “Mortality from Coronary Heart Disease in California Men Who Work Long Hours”, Journal of Chronic Diseases vol.11.

Bureau of Industry Economics (1984), “Reducing Standard Hours of Work: Analysis of Australia’s Recent Experience”, Research Report no.15, AGPS, Canberra.

Cette, G. & Taddei, D. (1993), “The Economic Effects of Reducing and Reorganizing Working Time”, Futures vol.25, no.5.

Chapman, S.J. (1909), “Hours of Labour”, Economic Journal vol.19, no.75.

Contensou, F. & Vranceanu, R. (2000), Working Time: Theory and Policy Implications, Cheltenham, UK ; Northampton, MA, USA : E. Elgar Pub.

Ehrenberg, R. (1971), “Heterogeneous Labor, the Internal Labor Market and the Dynamics of the Employment-Hours Decision”, Journal of Economic Theory vol.3.

Ghiselli, E. & Brown,    C. (1955), Personel and Industrial Psychology, McGraw-Hill, 2nd edition.

Golden, L. (1996), “The Economics of Working Time Length, Adjustment and Flexibility”, Review of Social Economy vol.54, no.1.

Hart, R (1987), Working Time and Employment, London: Allen and Unwin.

Hicks, J.R. (1932), The Theory of Wages, London: Macmillan.

Hsin, C.W. & Mao, J.W. (2002), “Relationship Between Maximum Acceptable Work Time and Physical Workload”, Ergonomics vol.45, no.4.

Ιωαννίδης, Α. (2005), Ο Χρόνος Εργασίας στην Οικονομική Ανάλυση. Οικονομική σημασία, τρόπος καθορισμού και σύγχρονες τάσεις στην εξέλιξή του, Διδακτορική Διατριβή.

Lajeunesse, R. (1999), “Toward an Efficiency Week”, Challenge, Jan-Feb 1999.

Μαρξ, Κ. (1978), Το Κεφάλαιο, Τόμος Πρώτος, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Nyland, C. (1986), “Capitalism and the History of Worktime Thought”, The British Journal of Sociology vol.37, no.4.

Philp, B. (2001), “Marxism, Neoclassical Economics and the Length of the Working Day”, Review of Political Economy vol.13, no.1.

Pigou, A.C. (1920), The Economics of Welfare, London: Macmillan.

Robbins, L. (1929), “The Economic Effects of Variations of Hours of Labour”, The Economic Journal vol.39.

Rodgers, S., Kenworth,  D. & Eggleton, E. (1986), Ergonomic Design for People at Work, vol. 2, New York: Van Nostrand Reinhold.

Smith, A. (1966), The Wealth of Nations, London: Everymans Library.

Sparks, K., Cooper, C., Fried Y. & Shirom, A. (1997), “The Effect of Hours of Work on Health: A Meta-analytic Review”, Journal of Occupational and Organizational Psychology vol.70.


[1] Στη συσχέτιση των δύο αυτών μεγεθών αναφέρθηκε ο Bienefeld (1972), που παρατήρησε ότι η μείωση του χρόνου εργασίας προηγούταν και δεν ακολουθούσε χρονικά την αύξηση της παραγωγικότητας στην Βρετανική οικονομική ιστορία. Ωστόσο ήταν πολύ προσεκτικός στην απόδοση αιτιακής σχέσης ανάμεσα στα δυο μεγέθη.

[2] Βλέπε Ιωαννίδης (2005).

[3] Περισσότερα για την ποσοτική προσέγγιση της σχέσης χρόνου – έντασης υπάρχουν στους Birk, Bonjer & Von der Sluys (1961)  και Bonjer (1968) και πιο σύγχρονα στους Rodgers et al (1986) και Hsin & Mao (2002).

Ο Henryk Grossmann και η Πτωτική Τάση του Ποσοστού Κέρδους: Θεωρία κρίσης ή θεωρία καταστροφής;

7ο Συνέδριο

Ελλήνων Ιστορικών Οικονομικής Σκέψης

Πανεπιστήμιο Κρήτης

Τμήμα Οικονομικών

21-22 Μαϊου 2004

Ο Henryk Grossmann και η Πτωτική Τάση του Ποσοστού Κέρδους:

Θεωρία κρίσης ή θεωρία καταστροφής;

Σταύρος  Δ.  Μαυρουδέας

Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

Τμήμα Οικονομικών

Περίληψη

Ο H.Grossmann ήταν ο πρώτος που, στα πλαίσια της Μαρξιστικής Πολιτικής Οικονομίας, πρότεινε μία ολοκληρωμένη διατύπωση της θεωρίας της κρίσης λόγω πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους που προκύπτει από την άνοδο της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου. Έκτοτε η άποψη αυτή από μειοψηφική αρχικά απέκτησε πολύ μεγαλύτερη απήχηση. Ταυτόχρονα, η συγκεκριμένη ανάλυση του Grossmann δέχθηκε οξύτατες κριτικές από μία σειρά οικονομολόγων (όπως ο P.Sweezy, οι Howard & King κ.α.). Η εργασία αυτή παρουσιάζει την ανάλυση του Grossmann και μελετά τόσο τις παλαιότερες όσο και τις νεώτερες κριτικές της.

1. Εισαγωγή

Ο Henryk Grossmann[1] είναι γνωστός ως ο Μαρξιστής οικονομολόγος που πρώτος, στην περίοδο του Μεσοπολέμου, επεξεργάσθηκε μία θεωρία κρίσης βασισμένη στον περίφημο Μαρξικό νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους (ΠΤΠΚ) λόγω ανόδου της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου (ΟΣΚ). Η προσέγγιση αυτή, που σήμερα είναι εξαιρετικά δημοφιλής, στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν εξαιρετικά μειοψηφική απέναντι στα άλλα δύο βασικά ρεύματα της Μαρξιστικής θεωρίας της κρίσης, δηλαδή την θεωρία υποκατανάλωσης και την θεωρία δυσαναλογίας.

Το βασικό έργο του Grossmann είναι «Η Συσσώρευση και η Κατάρρευση του Καπιταλιστικού Συστήματος» («Das Akkumulations-und Zusammenbruchsgesetz des Kapitalistischen Systems») που εκδόθηκε στα γερμανικά το 1929 και μεταφράσθηκε στα Αγγλικά το 1992 (σε μία συντετμημένη έκδοση ως «Ο Νόμος της Συσσώρευσης και Κατάρρευσης του Καπιταλιστικού Συστήματος»). Έγραψε επίσης τα δοκίμια «Ο Sismonde de Sismondi και οι οικονομικές θεωρίες του», στα γαλλικά το 1924, και «Η Εξελικτική Εξέγερση ενάντια στα Κλασσικά Οικονομικά» στα αγγλικά επίσης το 1924. Ένα άλλο σημαντικό έργο του «Η αλλαγή των αρχικών σχεδίων διάθρωσης του Κεφαλαίου του Marx και τα αίτια τους» («Die Anderung des ursprüngliche Aufbauplans des Marxschen Kapital und ihre Ursachen») που γράφθηκε το 1929 και μελετά την δομή και την μεθοδολογία του Κεφαλαίου του Marx* ένα πεδίο στο οποίο ακολούθησε το περίφημο έργο του Roman Rosdolsky (1977).

Το κείμενο αυτό μελετά την προσέγγιση του Grossmann στο νόμο της ΠΤΠΚ. Το επόμενο τμήμα παρουσιάζει την ανάλυση του Marx και τις σύγχρονες αντιπαραθέσεις γύρω από αυτή την θέση. Το τρίτο τμήμα παρουσιάζει την συνεισφορά του Grossmann. Το τέταρτο τμήμα μελετά τόσο παλιότερες όσο και νεώτερες κριτικές στο μοντέλο του Grossmann. Το τελευταίο τμήμα συγκεφαλαιώνει.

2. Ο Μαρξικός νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους και οι σύγχρονες αντιπαραθέσεις

Η Μαρξική θέση για την Πτωτική Τάση του Ποσοστού Κέρδους στοχεύει να δείξει ότι το καπιταλιστικό σύστημα διέπεται από κρίσεις που γεννιούνται από εγγενή, οργανικά αίτια. Μάλιστα, ότι παρά το ότι η αντίθεση κεφαλαίου – εργασίας είναι η θεμελιακή σχέση του καπιταλιστικού συστήματος (η σχέση μισθωτής εργασίας), οι κρισιακές τάσεις γεννιούνται στο έδαφος της αλλά ακόμη και όταν δεν υπάρχει μία ενεργητική αλλαγή των ταξικών συσχετισμών προς όφελος της εργασίας. Γι’ αυτό τον λόγο γίνεται συνειδητά αφαίρεση των κρισιακών επιπτώσεων που μπορεί να έχει η αλλαγή των εργασιακών σχέσεων και οι εισοδηματικές αναδιανομές προς όφελος της εργασίας. Κατά συνέπεια, γίνεται συνειδητά αφαίρεση όλων εκείνων του παραγόντων που θα οδηγούσαν σε τέτοιες αλλαγές – και ιδιαίτερα του πληθυσμιακού περιορισμού, δηλαδή της στενότητας ή μη της αγοράς εργασίας. Με βάση τα παραπάνω ο Marx θέλει να δείξει ότι είναι ακριβώς η υπερβολική επιτυχία του καπιταλιστικού συστήματος (η υπερβάλλουσα συσσώρευση, η υπερσυσσώρευση) που οδηγεί στην αποτυχία του (στην πτώση της κερδοφορίας, στην κρίση και τελικά στην απαξίωση κεφαλαίων).

Κατά τον Marx, η βασική κινητήρια δύναμη στο καπιταλιστικό σύστημα, η αναζήτηση κέρδους, υποχρεώνει κάθε ατομικό κεφάλαιο να αγωνίζεται (1) στην διαδικασία εργασίας ενάντια στην εργασία που έχει εκμισθώσει με σκοπό την εξαγωγή υπεραξίας, και (2) στην διαδικασία κυκλοφορίας ενάντια στα άλλα ατομικά κεφάλαια για την πραγματοποίηση της υπεραξίας με την μορφή του κέρδους. Στην πάλη ενάντια στην εργασία ο εκμηχανισμός της παραγωγής είναι το βασικό όπλο του κεφαλαίου γιατί ενισχύει τον έλεγχο του καπιταλιστή επάνω στην διαδικασία εργασίας και την ικανότητα του να αλλάζει προς όφελος του την αναλογία αναγκαίου και πλεονάζοντος χρόνου εργασίας. Αυτό ενισχύει την παραγωγή υπεραξίας μέσω της υπεξαίρεσης κυρίως σχετικής υπεραξίας, η οποία κατά τον Marx είναι ο τύπος που προσιδιάζει περισσότερο στον καπιταλισμό – χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και διαδικασίες υπεξαίρεσης απόλυτης υπεραξίας.

Στον ενδοκαπιταλιστικό ανταγωνισμό, κάθε ατομικό κεφάλαιο αγωνίζεται να μειώσει τα μοναδιαία κόστη παραγωγής (τις μοναδιαίες τιμές κόστους). Αυτό υπαγορεύει την ταχεία εισαγωγή τεχνικών αλλαγών που είναι έντασης κεφαλαίου και εξοικονόμησης εργασίας. Για τον Marx, οι καινοτόμες μέθοδοι παραγωγής οδηγούν σε εργοστάσια μεγαλύτερης έντασης κεφαλαίου στα οποία, υπό συνθήκες κανονικού βαθμού χρησιμοποίησης παραγωγικού δυναμικού (capacity utilization), τα μοναδιαία κόστη παραγωγής θα είναι χαμηλότερα. Κι αυτό γιατί αυξάνοντας την ποσότητα του πάγιου κεφαλαίου (fixed capital) ανά μονάδα προϊόντος επιτυγχάνονται οικονομίες κλίμακας. Επειδή η μεγαλύτερης κλίμακας παραγωγή επιτρέπει σε ένα δεδομένο αριθμό εργατών να επεξεργάζονται μία μεγαλύτερη ποσότητα προϊόντος, τόσο οι πρώτες ύλες όσο και το προϊόν ανά μονάδα τείνει να αυξηθεί. Ταυτόχρονα, η μεγαλύτερη ποσότητα πάγιου κεφαλαίου ανά μονάδα προϊόντος συνεπάγεται μεγαλύτερα κόστη απόσβεσης και βοηθητικών υλικών (ηλεκτρισμός, καύσιμα κλπ.) ανά μονάδα προϊόντος. Κατά συνέπεια, για τις καινοτόμες μεθόδους παραγωγής, όσο μεγαλύτερο είναι το κεφάλαιο που προκαταβάλλεται ανά μονάδα προϊόντος τόσο μεγαλύτερο είναι το μοναδιαίο μη-εργασιακό κόστος (μοναδιαίο σταθερό κεφάλαιο) ενώ η μεγαλύτερη παραγωγικότητα της εργασίας συνεπάγεται χαμηλότερα μοναδιαία εργασιακά κόστη (μοναδιαίο μεταβλητό κεφάλαιο). Για να είναι μία καινοτομούσα μέθοδος παραγωγής κερδοφόρα θα πρέπει η μείωση των τελευταίων να είναι μεγαλύτερη από την αύξηση των πρώτων έτσι ώστε η συνολική επίπτωση να είναι η μείωση του μοναδιαίου κόστους παραγωγής (του αθροίσματος μοναδιαίου σταθερού και μεταβλητού κεφαλαίου). Όμως, υπό δεδομένες τεχνικές συνθήκες, η υπάρχουσα τεχνολογία και γνώση έχει πεπερασμένα όρια. Όταν αυτά τα όρια ξεπερασθούν τυχόν περαιτέρω αυξήσεις της επένδυσης ανά μονάδα προϊόντος θα οδηγήσει σε μικρότερες μειώσεις των μοναδιαίων κοστών παραγωγής. Επομένως, τα πιο αναπτυγμένα ατομικά κεφάλαια θα τείνουν να επιτυγχάνουν ένα χαμηλότερο μοναδιαίο κόστος παραγωγής αλλά με ένα χαμηλότερο ποσοστό κέρδους. Το χαμηλότερο μοναδιαίο κόστος παραγωγής τα διευκολύνει να ελέγξουν ένα μεγαλύτερο μερίδιο της αγοράς. Ταυτόχρονα, επειδή η κυριαρχούσα τιμή αγοράς καθορίζεται από τις μέσες συνθήκες παραγωγής σε κάθε κλάδο και όχι από τα καινοτομούντα ατομικά κεφάλαια, τα τελευταία είναι σε θέση να αποκομίσουν πρόσθετα κέρδη. Τα πρόσθετα αυτά κέρδη αποτελούν μία αναδιανομή της υπεραξίας στο επίπεδο της κυκλοφορίας και προκύπτουν από μία καθαρή μεταφορά υπεραξίας από ατομικά κεφάλαια που λειτουργούν υπό μέσες ή και χαμηλότερες συνθήκες παραγωγής προς τα καινοτομούντα ατομικά κεφάλαια. Αυτά τα πρόσθετα κέρδη και η απώλεια μεριδίων της αγοράς οδηγεί είτε τα άλλα κεφάλαια να υιοθετήσουν τις νέες μεθόδους είτε να απορροφηθούν από τα περισσότερο αναπτυγμένα. Και στις δύο περιπτώσεις θα τείνει να επικρατήσει ένα νέο πρότυπο μέσων συνθηκών παραγωγής που θα χαρακτηρίζεται από μία αυξημένη αναλογία σταθερού προς μεταβλητό κεφάλαιο (μεγαλύτερη ΟΣΚ) και ένα χαμηλότερο γενικό ποσοστό κέρδους. Τα αποτελέσματα της πτωτικής κερδοφορίας μπορεί να ανασταλούν προσωρινά από μία αύξηση της μάζας των κερδών, μέσω της αύξησης της παραγωγής. Τελικά όμως, νωρίτερα ή αργότερα, η πτώση της κερδοφορίας θα εξασθενίσει τα επενδυτικά κίνητρα και θα οδηγήσει σε μία στασιμότητα της μάζας των κερδών.

Κατά τον Marx η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους συνυπάρχει με μία σειρά αντεπιδρώσες τάσεις, όπως οικονομίες στην χρήση σταθερού κεφαλαίου, ανάδυση νέων σφαιρών παραγωγή όπου η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου είναι χαμηλότερη (π.χ. λιγότερο αναπτυγμένες χώρες ή νέοι κλάδοι), εντατικοποίηση της παραγωγής, εισαγωγές φθηνών εισροών και συμπίεση των μισθών κάτω από την αξία της εργασιακής δύναμης. Κατά τον Marx, η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους είναι η κυρίαρχη πλευρά σε αυτή την ενότητα αντιθέσεων γιατί οι αντίρροπες τάσεις λειτουργούν μέσα σε αυστηρούς περιορισμούς. Έτσι, ο ενδοκαπιταλιστικός ανταγωνισμός προκαλεί ταχεία τεχνική αλλαγή, η οποία αυξάνει την ΟΣΚ καθώς απορροφά μηχανήματα ταχύτερα από ότι απασχολεί εργάτες. Αυτή η σχετική εκτόπιση εργατών από μηχανές όμως έχει δεδομένα όρια όσον αφορά την ικανότητα της να αυξήσει την εξαγωγή υπεραξίας, καθώς οι ανθρώπινες δυνατότητες – υπό δεδομένες παραγωγικές συνθήκες – είναι πεπερασμένες.

3. Η συνεισφορά του H.Grossmann

Το ενδιαφέρον του Grossmann για το ζήτημα της οικονομικής κρίσης στην Μαρξιστική Πολιτική Οικονομία πυροδοτήθηκε – μεταξύ άλλων – από την συζήτηση που είχε ανοίξει στις αρχές του 20ου αιώνα μέσα στους κύκλους της Αριστεράς. Σε μεγάλο βαθμό η συζήτηση αυτή πυροδοτήθηκε από την αιρετική, τότε, τοποθέτηση του Bernstein ότι το καπιταλιστικό σύστημα δεν κινδυνεύει από οικονομική κατάρρευση και συνεπώς το εργατικό κίνημα θα πρέπει να ασχοληθεί με την μεταρρύθμιση του. Η θέση αυτή αντιμετωπίσθηκε από πολλές και διαφορετικές πλευρές (μερικές από τις οποίες εν τέλει συμφώνησαν εν πολλοίς με τα πορίσματα του Bernstein). Κατ΄ αρχήν αντιμετωπίσθηκε από τον τότε μεγάλο πάπα της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας Κ.Kautsky, ο οποίος όμως στην μετέπειτα πορεία συνέκλινε με τις απόψεις του Bernstein. Έτσι σχηματίσθηκε το ρεύμα των λεγόμενων «νέο-αρμονιστών» που υποστήριζαν ότι το καπιταλιστικό σύστημα δεν έχει ουσιαστικά προβλήματα οικονομικής βιωσιμότητας. Στην άποψη αυτή αντιπαρατέθηκε έντονα η Luxembourg υποστηρίζοντας ότι ο καπιταλισμός οδηγείται μέσω της κρίσης στην οικονομική κατάρρευση. Η προσέγγιση της, που σε πολλά σημεία διαφωνούσε ρητά με πλευρές τις θεωρίας του Marx, απέδωσε την οικονομική κρίση του συστήματος στην υποκατανάλωση, δηλαδή στην έλλειψη επαρκούς ζήτησης. Τα πολιτικά συμπεράσματα της Luxembourg τόνιζαν την ανάγκη της επαναστατικής ανατροπής του συστήματος. Παραπλήσιες απόψεις διατυπώθηκαν επίσης από τον Sternberg, ο οποίος μέσω μίας οικονομικής ανάλυσης που υιοθετούσε τόσο στοιχεία της Luxembourg όσο και των «νέο-αρμονιστών», κατέληγε στην ανάγκη επαναστατικής ανατροπής του συστήματος. Η τελευταία, για τον Sternberg, προέκυπτε όχι από αναγκαίους οικονομικούς λόγους αλλά σαν ηθική, εν τέλει, απαίτηση που έτσι έπαιρνε ένα βολονταριστικό και κινηματιστικό χαρακτήρα.

Απέναντι στις απόψεις αυτές ο Grossmann θέλησε να τονίσει ότι η πολιτική πάλη για την ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος έχει ισχυρά αντικειμενικά θεμέλια στις εγγενείς κρισιακές τάσεις του συστήματος που τείνουν να το οδηγήσουν στην οικονομική κατάρρευση. Παρόλο ότι από πολλές πλευρές επικρίθηκε ότι υιοθετεί μία οικονομιστική και μηχανιστική προσέγγιση, ο Grossmann – βασιζόμενος άλλωστε στην έντονη πολιτική ενεργοποίηση του – ποτέ δεν παραγνώρισε τον σχετικά αυτοτελή ρόλο της πολιτικής ταξικής πάλης ούτε φυσικά κατέληξε στην προσμονή της ανατροπής του συστήματος μέσω μίας οικονομικής κατάρρευσης και εν απουσία ανατρεπτικής ταξικής πάλης. Γι’ αυτό αντιπαρατέθηκε τόσο στους «νεο-αρμονιστές» όσο και στην υποκαταναλωτική προσέγγιση της Luxembourg και στον υποκειμενισμό του Sternberg.

Κατά τον Grossmann η αιτία της οικονομικής κρίσης δεν πρέπει να αναζητηθεί στις δευτερεύουσες πλευρές της λειτουργίας της καπιταλιστικής οικονομίας (δημιουργία μονοπωλίων, δομές του διεθνούς εμπορίου, έλεγχος πλουτοπαραγωγικών πόρων κλπ.) αλλά στην ίδια την ουσία της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Έτσι κάνει συνειδητά αφαίρεση όλων εκείνων των δευτερευόντων κρισιακών παραγόντων που απορρέουν ακριβώς από αυτές τις δευτερεύουσες πλευρές της λειτουργίας της καπιταλιστικής οικονομίας (ανισορροπίες προσφοράς και ζήτησης, ρόλος του χρήματος και των χρηματοπιστωτικών λειτουργιών κλπ.). Κάνει επίσης συνειδητά αφαίρεση του ρόλου της ταξικής πάλης στην αλλαγή τόσο των εργασιακών συνθηκών όσο και της διανομής εισοδήματος. Αυτό δεν σημαίνει ότι θεωρεί ότι δεν παίζει ρόλο αλλά ουσιαστικά «παγώνει» την δράση της θέλοντας να δείξει ότι το καπιταλιστικό σύστημα είναι εγγενώς επιρρεπές σε κρίσεις ακόμη και όταν η εργατική τάξη δεν παρεμβαίνει ενεργητικά στους κοινωνικο-οικονομικούς συσχετισμούς.

Με βάση τα παραπάνω ο Grossmann στοχεύει στην συγκρότηση μίας γενικής θεωρίας της οικονομικής κρίσης –δηλαδή σε μία θεωρία που να αναλύει τα γενικά και ουσιακά αίτια της οικονομικής κρίσης στον καπιταλισμό, άσχετα από τις ιστορικά συγκεκριμένες μορφές εκδήλωσης που παίρνουν. Άλλωστε αυτή ήταν η κυρίαρχη τάση την εποχή εκείνη σε αντίθεση με πολλές σύγχρονες προσεγγίσεις που εσφαλμένα υιοθετούν αγνωστικιστικές και πολυσυλλεκτικές ερμηνείες που περιορίζονται – και συνήθως αναλυτικά αδύναμα και ερμηνευτικά ανεπαρκώς – στον ιστορικά συγκεκριμένο χαρακτήρα κάθε κρίσης. Υποθέτει ότι υπάρχει μία τάση αύξησης της ΟΣΚ – κάτι επίσης συνηθισμένο τόσο στην εποχή του όσο και σήμερα – και με βάση αυτή δείχνει την αντίστροφη συσχέτιση της με το ποσοστό κέρδους. Στο μοντέλο αυτό υποθέτει – με βάση όσα αναλύθηκαν προηγουμένως – ότι υπάρχει ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης, ότι υπάρχουν σταθερές τιμές (που είναι ίσες με τις εργασιακές αξίες) και ότι η αξία του χρήματος είναι σταθερή. Επιπλέον υποθέτει ότι:

Πρώτον, δεν υπάρχει εξωτερικό εμπόριο. Δεύτερον, υπάρχουν μόνο καπιταλιστές και εργάτες, δηλαδή δεν υπάρχουν ενδιάμεσες τάξεις. Τρίτον, δεν υπάρχει γαιοκτησία και συνεπώς οι περιπλοκές που δημιουργεί η γαιοπρόσοδος. Τέταρτον, δεν υπάρχουν έμποροι και επομένως αφαιρούνται οι ιδιαιτερότητες που εισάγει η ύπαρξη αυτοτελούς εμπορικού κεφαλαίου. Πέμπτον, το ποσοστό υπεραξίας παραμένει σταθερό (έστω 100%). Έκτον, ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού είναι σταθερός. Έβδομον, η αξία της εργασιακής δύναμης είναι σταθερή. Όγδοον, ο χρόνος περιστροφής του κεφαλαίου είναι ο ίδιος σε όλους τους τομείς (έστω ένας χρόνος).

Όλα τα παραπάνω τα εφαρμόζει στα πλαίσια του μοντέλου του Bauer (1913). Ο τελευταίος, θέλοντας να αντικρούσει την θεωρία κρίσης και κατάρρευσης της Luxembourg, είχε παρουσιάσει ένα μοντέλο που έδειχνε την ικανότητα οικονομικής επιβίωσης του καπιταλιστικού συστήματος. Συγκεκριμένα, ο Bauer υποστήριζε ότι το ποσοστό κέρδους θα τείνει να μειώνεται διαρκώς χωρίς όμως ποτέ να εκμηδενίζεται. Ο Grossmann επέκτεινε το μοντέλο αυτό για περισσότερα από τα 4 χρόνια που το είχε εφαρμόσει ο Bauer και έδειξε ότι η διαδικασία συσσώρευσης μετά το 20ο έτος αρχίζει να έχει προβλήματα και εν τέλει καταρρέει στο 36ο έτος.

Πρόκειται για ένα διτομεακό μοντέλο (Τομέας Ι [παραγωγή μέσων παραγωγής] και Τομέας ΙΙ [παραγωγή μέσων κατανάλωσης]) με βάση το πρότυπο των σχημάτων αναπαραγωγής του Marx. Επιπλέον υποθέτει ότι υπάρχει μακροχρόνια τάση αύξησης της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, δηλαδή ο ρυθμός αύξησης του σταθερού κεφαλαίου είναι μεγαλύτερος από τον ρυθμό αύξησης του μεταβλητού κεφαλαίου. Στο συγκεκριμένο αριθμητικό παράδειγμα που κατασκευάζει ο Grossmann, στα βήματα πάντα του Bauer, υποθέτει ότι το σταθερό κεφάλαιο αυξάνει σε κάθε περίοδο κατά 10% ενώ το μεταβλητό κεφάλαιο κατά 5%. Ταυτόχρονα όμως – και σύμφωνα με τις υποθέσεις του Marx και αντιθέτως με την επιχειρηματολογία της Luxemburg – ο ρυθμός μεγέθυνσης (το ποσοστό συσσώρευσης) των δύο τομέων παραγωγής είναι το ίδιο. Δηλαδή υπάρχει συμμετρία μεταξύ των δύο τομέων παραγωγής καθώς συσσωρεύουν, σε κάθε περίοδο, το ίδιο ποσοστό από την υπεραξία.

Ακολούθως προχωρά να δείξει ότι υπό αυτές τις προϋποθέσεις, που αναγκαία συνεπάγονται μία πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους λόγω της αύξησης της ΟΣΚ, το σύστημα θα οδηγηθεί στην κρίση και την κατάρρευση (εάν δεν ενεργοποιηθούν οι αντεπιδρώσες στην πτωτική τάση της κερδοφορίας δυνάμεις).

Tο μοντέλο των Bauer/Grossmann έχει μορφοποιηθεί από τους Bronfenbrenner & Wolfson (1984) και Samuelson & Wolfson (1986) έτσι ώστε να διευκολύνει την συγκριτική μελέτη με άλλα νεώτερα δυναμικά μοντέλα (και ιδιαίτερα με αυτό των Harrod – Domar). Βέβαια, σε όλες αυτές τις Χαρροντιανές παραλλαγές χρησιμοποιούνται μονοτομεακά μοντέλα που έχουν γνωστά προβλήματα, ιδιαίτερα όσον αφορά την ανάλυση των σχέσεων ανταλλαγής.

Μία απλή παραλλαγή του αρχικού μοντέλου τους είναι η ακόλουθη:

Η εξίσωση (1) προσδιορίζει το καθαρό εισόδημα:

(1)

όπου  είναι το ποσοστό υπεραξίας, το οποίο ορίζεται ως σταθερό.

Η εξίσωση (2) προσδιορίζει το μεταβλητό κεφάλαιο, που αυξάνει κατά ένα εξωγενώς δεδομένο σταθερό ποσοστό β:

(2)

Στην προσομοίωση του μοντέλου η αρχική τιμή V1 είναι επίσης δεδομένη.

Από τις (1) και (2) έπεται:

(3)

Ορίζεται ακόμη ότι οι εργάτες δεν αποταμιεύουν. Αντιθέτως, οι καπιταλιστές αποταμιεύουν ένα μερίδιο από την συνολική υπεραξία της αντίστοιχης περιόδου. Συνεπώς, η μέση ροπή για αποταμίευση από το συνολικό εισόδημα είναι το γινόμενο της ροπής για αποταμίευση των καπιταλιστών επί το συνολικό τους εισόδημα () διαιρούμενο με το συνολικό εισόδημα . Η εξίσωση (4) προσδιορίζει την ροπή αποταμίευσης των καπιταλιστών από το εισόδημα:

(4)

Επιπλέον, η ροπή για αποταμίευση των καπιταλιστών οφείλει να είναι μεγαλύτερη από μηδέν (δηλαδή μεγαλύτερη από κάποιο ε>0). Επειδή όμως οι καπιταλιστές χρησιμοποιούν τμήμα της συνολικής υπεραξίας για την προσωπική κατανάλωση τους, η εξωγενώς προσδιορισμένη τάση για αποταμίευση των καπιταλιστών είναι μικρότερη της μονάδας.

0<ε<<1

Η εξίσωση (5) εξισώνει την επένδυση () με την αποταμίευση:

(5)

Η εξίσωση (6) προσδιορίζει το σταθερό κεφάλαιο:

(6)

όπου α είναι το ποσοστό αύξησης του σταθερού κεφαλαίου C. Ορίζεται επίσης εξ υποθέσεως ότι η ΟΣΚ αυξάνει διαρκώς σαν αποτέλεσμα της συνεχούς τεχνολογικής προόδου. Συνεπώς α>β. Επίσης, στην προσομοίωση του μοντέλου η αρχική τιμή C1 είναι δεδομένη.

Επειδή η συνολική επένδυση () είναι το άθροισμα της επένδυσης σε σταθερό και μεταβλητό κεφάλαιο, ισχύει (μέσω των (2) και (6)) ότι:

(7)

Από τις (5) και (7) έπεται:

(8)

Και τέλος, μέσω της (4), η (8) μετατρέπεται σε:

Η παραπάνω, μέσω της (3), μετατρέπεται σε:

και με τις κατάλληλες απλοποιήσεις καταλήγει στην:

(9)

Στην τελευταία αυτή εξίσωση φαίνεται καθαρά ότι το εξαρτάται από όλες τις άλλες παραμέτρους του μοντέλου α, β, s΄, V1 και C1) οι οποίες μάλιστα είναι εξ υποθέσεως δεδομένες.

Το συμπέρασμα του μοντέλου είναι ότι για να διατηρηθεί ο ρυθμός συσσώρευσης, καθώς η αυξανόμενη ΟΣΚ προκαλεί τάση μείωσης του ποσοστού κέρδους, αυξάνει συνεχώς η ροπή αποταμίευσης των καπιταλιστών από την υπεραξία με αποτέλεσμα να περιορίζεται συνεχώς το απόθεμα για την προσωπική κατανάλωση των καπιταλιστών. Όταν εξαλειφθεί εντελώς το τελευταίο τότε επέρχεται η κατάρρευση. Η βάση του προβλήματος είναι ότι καθώς ο ρυθμός αύξησης του μεταβλητού κεφαλαίου δεν μπορεί να δημιουργήσει μία επαρκή αύξηση της υπεραξίας καθώς υστερεί σε σχέση με τον ρυθμό αύξησης του σταθερού κεφαλαίου. Το αποτέλεσμα είναι ότι για να διατηρηθεί σταθερός ο ρυθμός συσσώρευσης πρέπει να περιορίζεται συνεχώς το τμήμα της (ούτως ή άλλως βραδυπορούσας) υπεραξίας που πηγαίνει για την προσωπική κατανάλωση των καπιταλιστών:

Το μερίδιο της υπεραξίας που προορίζεται για συσσώρευση ως επιπρόσθετο σταθερό κεφάλαιο … αυξάνει τόσο γρήγορα που καταβροχθίζει ένα προοδευτικά μεγαλύτερο μερίδιο της υπεραξίας. Καταβροχθίζει το μερίδιο που παρακρατείται για καπιταλιστική κατανάλωση …, καταπίνει ένα μεγάλο μέρος του μεριδίου που παρακρατείται για επιπρόσθετο μεταβλητό κεφάλαιο … και ακόμη δεν είναι επαρκές για να συνεχίσει την επέκταση του σταθερού κεφαλαίου στο προϋποτιθέμενο ποσοστό του 10% ανά έτος

(Grossmann (1992), σ.80)

Οι Samuelson & Wolfson (1986) επισημαίνουν ορθά ότι όλες οι παράμετροι του μοντέλου, εκτός από μία, είναι εξωγενώς προσδιορισμένες. Το ποσοστό υπεραξίας είναι ορισμένο στο 100%, ο ρυθμός μεγέθυνσης του σταθερού κεφαλαίου στο 10%, ο ρυθμός μεγέθυνσης του μεταβλητού κεφαλαίου στο 5% και τα αρχικά αποθέματα σταθερού και μεταβλητού κεφαλαίου είναι επίσης δεδομένα (200.000 και 100.000 μονάδες αντιστοίχως). Η μόνη μεταβλητή παράμετρος είναι η ροπή των καπιταλιστών για αποταμίευση από την υπεραξία: αυτή ξεκινά από 25% το 1ο έτος, φθάνει 35.37% στο 10ο έτος και καταλήγει 100% στο 35ο έτος. Εφόσον όλες οι άλλες παράμετροι είναι εξωγενώς ορισμένες ως σταθερές, με το σταθερό κεφάλαιο να αυξάνει περισσότερο από το μεταβλητό κεφάλαιο και με το ποσοστό υπεραξίας σταθερό, η ροπή των καπιταλιστών για αποταμίευση από την υπεραξία είναι η μόνη παράμετρος που μπορεί και πρέπει να μεταβληθεί για να εξισορροπηθεί το σύστημα.

Στην συνέχεια ο Grossmann ανέλυσε συστηματικά τις αντεπιδρώσες τάσεις στην ΠΤΠΚ και πρότεινε μία θεωρία κύκλων.

4. Κριτικές στην προσέγγιση του Grossmann

Το έργο του Grossmann αντιμετώπισε, στην εποχή του, ιδιαίτερα έντονες κριτικές από όλες τις άλλες προσεγγίσεις. Σε πολλές από αυτές απάντησε ο ίδιος ιδιαίτερα πειστικά (π.χ. στην κριτική της Helene Bauer). Υπάρχουν ορισμένες κριτικές, που είτε είχαν διατυπωθεί εξ αρχής είτε διατυπώθηκαν αργότερα που αξίζουν ιδιαίτερης προσοχής.

Κατ’ αρχήν είναι αναγκαία μία διευκρίνιση. Σε πολλές κριτικές υπολανθάνει ουσιαστικά μία πεποίθηση ότι ο Grossmann είχε μία μηχανιστική θεωρία κατάρρευσης του συστήματος* ουσιαστικά μία θεωρία καταστροφής. Πρόκειται για μία εντελώς εσφαλμένη άποψη. Ο Grossmann, σε ένα γράμμα στον Mattick, διευκρινίζει σαφώς:

Θα πρέπει να είναι εμφανές ότι η ιδέα ότι ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει «αυτόματα» «από μόνος του» είναι ξένη σε μένα… Όμως ήθελα να δείξω ότι η ταξική πάλη μόνο δεν είναι επαρκής… Ως διαλεκτικός Μαρξιστής, γνωρίζω ότι και οι δύο πλευρές της διαδικασίας, αντικειμενικά και υποκειμενικά στοιχεία, επηρεάζουν αμοιβαία το ένα το άλλο. Στην ταξική πάλη και οι δύο αυτοί παράγοντες αναμιγνύονται. Κανείς δεν μπορεί «να περιμένει» μέχρι πρώτα να εκπληρωθούν οι «αντικειμενικές» συνθήκες, και τότε μόνο να αφήσει τα «υποκειμενικά» στοιχεία να δουλέψουν. Αυτή θα ήταν μία ανεπαρκής και μηχανιστική ερμηνεία η οποία είναι ξένη προς εμένα… Η θεωρία κατάρρευσης μου δεν σκοπεύει να αποκλείσει την ενεργή παρέμβαση, αλλά μάλλον ελπίζει να δείξει πότε και υπό ποίες συνθήκες μία τέτοια αντικειμενικά επαναστατική κατάσταση μπορεί και θα προκύψει.

(Jacoby (1975), p.37)

Η απάντηση αυτή απευθυνόταν κατ’ αρχήν σε όσους τον κατηγορούσαν ότι θεωρεί ότι η ανατροπή του συστήματος θα προκύψει από μία οικονομική καταστροφή του και ουσιαστικά εν απουσία επαναστατικής ταξικής πάλης (π.χ. Bauer). Αντίστοιχα, σε όσους τον επέκριναν ουσιαστικά για οικονομικό φαταλισμό – δηλαδή ότι το καπιταλιστικό σύστημα δεν μπορεί να ανακάμψει από μία οικονομική κατάρρευση του (π.χ. Howard & King (1988) – ο Grossmann είχε ήδη εξηγήσει τόσο την ύπαρξη αντιρρόπων τάσεων στην ΠΤΠΚ όσο και πρότεινε μία θεωρία κυκλικών διακυμάνσεων. Διευκρίνισε αρκετά νωρίς ότι οι κρίσεις λειτουργούν σαν μηχανισμός θεραπείας του συστήματος, που μέσω της απαξίωσης κεφαλαίων αποκαθιστούν τις συνθήκες αναπαραγωγής του συστήματος. Ακολούθως, κατά τον Grossmann, οι κυκλικές διακυμάνσεις μπορούν να ερμηνευθούν ως η κυκλική διαδοχή φάσεων κρίσης και ανάκαμψης, που εξαρτώνται από το ύψος της ΟΣΚ, το ποσοστό εκμετάλλευσης και τους ρυθμούς μεγέθυνσης του σταθερού και του μεταβλητού κεφαλαίου.

Ο Sweezy ((α.χ.), σ.236-9) επέκρινε επίσης δριμύτατα και άδικα τον Grossmann. Μάλιστα η κριτική του είχε μάλλον μεγάλη επίδραση καθώς για πολλά χρόνια – εκτός από ορισμένα αγγλόφωνα κείμενα του Grossmann για θέματα ιστορίας της οικονομικής σκέψης – το έργο του τελευταίου ήταν άγνωστο στον αγγλόφωνο κόσμο και η κριτική του Sweezy ήταν ουσιαστικά η βασική πηγή αναφοράς. Ο Sweezy επικρίνει τον Grossmann από την σκοπιά της θεωρίας υποκατανάλωσης. Κατ΄ αρχήν τον κατηγορεί ότι αγνοεί το πρόβλημα πραγματοποίησης της αξίας (δηλαδή το πρόβλημα που είναι στην καρδιά του υποκαταναλωτικού επιχειρήματος). Όμως ο Grossmann διευκρίνισε αρκετά νωρίς ότι παρόλο ότι προβλήματα πραγματοποίησης υπάρχουν στο σύστημα, αυτά λειτουργούν σε ένα χαμηλότερο επίπεδο αφαίρεσης ενώ η ουσία της κρισιακής τάσης πρέπει να εντοπισθεί πριν από αυτά και ακόμη και εν απουσία τους. Στην συνέχεια επιστρατεύει τον ρόλο του ρυθμού αύξησης του πληθυσμού σαν παράγοντα που μπορεί να αναστείλει την άνοδο της ΟΣΚ. Αυτό είναι προφανές, όπως όμως είναι εξίσου γνωστό ότι ο Marx – ορθά άλλωστε – και ο Grossmann ακολουθώντας τον  μελετώντας τον ουσιακό μηχανισμό της κρίσης κάνει κατ΄ αρχήν αφαίρεση του ρόλου του πληθυσμού (και κατ΄ επέκταση της στενότητας ή μη της αγοράς εργασίας). Τέλος, ο Sweezy αποδίδει επίσης εσφαλμένα την άνοδο της ΟΣΚ στις αυξητικές τάσεις του μισθού (ιδιαίτερα σε συνθήκες στενότητας της αγοράς εργασίας). Και τέλος καταλήγει στο ότι ο ρυθμός συσσώρευσης είναι η ανεξάρτητη μεταβλητή. Φυσικά έτσι καταλήγει βέβαια να μην μιλά για σχήμα αναπαραγωγής. Μάλιστα η σύγχυση αυτή επιτείνεται από το ότι κατηγορεί τον Grossmann ότι εκλαμβάνει το μοντέλο του σαν άμεσα ρεαλιστική απεικόνιση της καπιταλιστικής πραγματικότητας, κάτι απόλυτα εσφαλμένο. Ο Grossmann – βασισμένος άλλωστε στην σοβαρότατη μελέτη της Μαρξικής μεθοδολογίας που είχε κάνει προηγουμένως – είχε επικρίνει τόσο την Louxembourg όσο και τον Bauer ότι εσφαλμένα κατανοούν τα σχήματα αναπαραγωγής ως άμεσα ρεαλιστικές απεικονίσεις της λειτουργίας του καπιταλισμού. Αντίθετα, είχε σαφή επίγνωση ότι προσπαθούν να συλλάβουν την πραγματικότητα αλλά στις πιο γενικές και αφηρημένες (ουσιακές) διαστάσεις της.

Οι Howard & King (1988) παραθέτουν επίσης τις περισσότερες κριτικές από αυτές που έγιναν στον Grossmann. Μεταξύ άλλων όμως επισημαίνουν, ίσως αρκετά πρωτότυπα, δύο: πρώτον, ότι υποθέτει ότι το ποσοστό υπεραξίας παραμένει σταθερό και, δεύτερον, ότι αποδέχεται τον νόμο του Say.

Σχετικά με το πρώτο υποστηρίζουν ότι ο Grossmann υποτιμά τα αποτελέσματα της τεχνικής αλλαγής όσον αφορά το φθήνεμα των στοιχείων του σταθερού και του μεταβλητού κεφαλαίου, που οδηγούν στην αύξηση του ποσοστού εκμετάλλευσης και στην ανάσχεση της αύξησης της ΟΣΚ. Μάλιστα επισημαίνουν ότι το ποσοστό κέρδους θα αυξάνει εάν οι πραγματικοί μισθοί μένουν σταθεροί ή μειώνονται.

Όπως είναι γνωστό, ο Marx διατύπωσε το περίφημο νόμο της κατά τάση πτώσης του ποσοστού κέρδους στην αρχή του κεφαλαίου 13 του τρίτου τόμου του Κεφαλαίου. Κατά τον νόμο αυτό η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους προκύπτει από την άνοδο της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, δηλαδή της αναλογίας του σταθερού κεφαλαίου προς το μεταβλητό κεφάλαιο). Ο Marx αναλύει τον νόμο αυτό κάνοντας την κρίσιμη υπόθεση ότι το ποσοστό υπεραξίας παραμένει σταθερό:

μία βαθμιαία πτώση του γενικού ποσοστού κέρδους, με δεδομένο ότι το ποσοστό υπεραξίας, ή το επίπεδο εκμετάλλευσης της εργασίας από το κεφάλαιο, παραμένει το ίδιο

(Marx (1981), σ.318).

Με την ανάλυση αυτή ο Marx θέλει να δείξει ότι οι κρισιακές τάσεις στον καπιταλισμό προκύπτουν από τα ίδια τα εγγενή χαρακτηριστικά του – και ειδικότερα από τον χαρακτήρα που έχει η τεχνολογική αλλαγή λόγω του ενδοκαπιταλιστικού ανταγωνισμού – ακόμη και όταν δεν υπάρχουν εργατικές μισθολογικές διεκδικήσεις. Δηλαδή η πτώση του ποσοστού κέρδους δεν οφείλεται σε υπερβολικούς μισθούς (δηλαδή σε συμπίεση των κερδών από τους μισθούς [profit squeeze]). Η ανάλυση αυτή είναι καταφανώς αντίθετη με αυτή του Ricardo που εντοπίζει την φθίνουσα κερδοφορία του κεφαλαίου στην άνοδο της σχετικής τιμής των σιτηρών και, συνεπώς, σε έναν αυξανόμενο ονομαστικό μισθό και μερίδιο μισθών. Ο Grossmann ακολουθεί αυτή την λογική. Όσον αφορά τον ρόλο και τον χαρακτήρα της τεχνικής αλλαγής, αυτό είναι ένα πολύ ευρύτερο ζήτημα. Τόσο ο Grossmann, όσο και πολύ περισσότερο ο Marx, γνώριζαν τον ρόλο της τεχνικής αλλαγής στην αύξηση του βαθμού εκμετάλλευσης και συνεπώς στην βελτίωση του ποσοστού κέρδους. Όμως όταν μελετούν την τεχνική αλλαγή που οδηγεί σε αύξηση της ΟΣΚ, χωρίς να επηρεάζεται το ποσοστό υπεραξίας, μάλλον αναφέρονται σε τεχνικές βελτιώσεις στα πλαίσια ενός δεδομένου τεχνολογικού προτύπου και επομένως χωρίς αλλαγή του ποσοστού εκμετάλλευσης.

Όσον αφορά την κριτική για τον νόμο του Say, είναι εντελώς άστοχη. Η Shoul (1957) έχει δείξει αρκετά νωρίς με πιο τρόπο αντιμετωπίζει ο Marx τον νόμο του Say. Με δεδομένη την γενική του αντίθεση στον νόμο του Say, ο Marx σε διάφορα επίπεδα αφαίρεσης (layered abstractions κατά την σημερινή ορολογία του ρεύματος της Νέας Διαλεκτικής) είτε απορρίπτει είτε χρησιμοποιεί την ισότητα προσφοράς και ζήτησης. Αυτό δεν αποτελεί αναλυτική ασυνέπεια αλλά συνεπή και μεθοδική χρήση της διαλεκτικής μεθοδολογίας.

5. Αντί συμπερασμάτων

Το έργο του Grossmann έχει πολλά βασικά προτερήματα που, ηθελημένα είτε αθέλητα, παραγνωρίσθηκαν από τους επικριτές του.

Το πρώτο κρίσιμο προτέρημα είναι η έμφαση που αποδίδει στην διαλεκτική Μαρξική μεθοδολογία, κάτι όχι πολύ συνηθισμένο στην εποχή του. Ο Grossmann έχει μία εξαιρετικά καλή γνώση της μεθοδολογίας της διαλεκτικής αφαίρεσης και του ρόλου της στο έργο του Marx – κάτι που έγινε ευρύτερα γνωστό και αποδεκτό μόνο μετά το σημαντικό έργο του Rosdolsky. Με βάση την διαλεκτική μεθοδολογία ο Grossmann συγκροτεί το μοντέλο του σε αυστηρά προσδιορισμένα – και αναλυτικά «νόμιμα» – επίπεδα αφαίρεσης. Ταυτόχρονα, αποφεύγει τα σφάλματα άλλων – σύγχρονων ή μεταγενέστερων του. Για παράδειγμα, κατανοεί ορθά – και επικρίνει αντιστοίχως την Luxembourg – ότι τα Μαρξικά σχήματα αναπαραγωγής δεν είναι η άμεση ρεαλιστική μοντελοποίηση της λειτουργίας της καπιταλιστικής οικονομίας αλλά μοντέλα υψηλού επιπέδου αφαίρεσης που επιδιώκουν να δείξουν τις βασικές ουσιακές λειτουργίες του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι εξωπραγματικά αλλά ότι επιδιώκουν να συλλάβουν την πραγματικότητα στις πιο βασικές, ουσιώδεις και συνεπώς αφηρημένες διαστάσεις της. Από εκεί και πέρα, για να δώσει κανείς ένα άμεσα ρεαλιστικό μοντέλο της λειτουργίας μίας καπιταλιστικής οικονομίας χρειάζεται να κινηθεί σε χαμηλότερα επίπεδα αφαίρεσης, δηλαδή να κινηθεί από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο μέσω διαδοχικών επιπέδων ανάλυσης. Για τους ίδιους λόγους επικρίνει και τον Bauer – που θεωρούσε ότι το μοντέλο του, που τροποποίηση άλλωστε και χρησιμοποίησε και ο Grossmann – είναι επίσης μία άμεση ρεαλιστική μοντελοποίηση της λειτουργίας της καπιταλιστικής οικονομίας. Το ίδιο άλλωστε υποστήριξε και απέναντι σε δικούς του επικριτές.

Το δεύτερο κρίσιμο προτέρημα της προσέγγισης του Grossmann – που για την Μαρξιστική Πολιτική Οικονομία δεν χρήζει περαιτέρω επεξηγήσεων – είναι ανάλυση της οικονομίας με βάση την Εργασιακή Θεωρία της Αξίας.

Το τρίτο κρίσιμο προτέρημα της προσέγγισης του είναι το ότι αναλύει τον νόμο της ΠΤΠΚ σε συνδυασμό με την ύπαρξη και την λειτουργία αντεπιδρώντων δυνάμεων και, με τον τρόπο αυτό, προσπαθεί να προτείνει μία θεωρία οικονομικών κύκλων.

Για όλους αυτούς τους λόγους – και όχι μόνο – αξίζει να θεωρείται ο μοναχικός πρόγονος πολλών σύγχρονων εξαιρετικά γόνιμων προσεγγίσεων.

Βιβλιογραφία

Bauer, O. (1913), ‘Die Akkumulation von Kapital’, Die Neue Zeit no.31, pp.831-7, 862-74. Translated in History of Political Economy, 1986, no.18, pp.87-110.

Bronfenbrenner, M. & Wolfson, M. (1984), ‘Marxian macrodynamics and the Harrod growth model’, History of Political Economy vol.16, no.2, pp.175-186.

Fine, B. (1989) Marx’s ‘Capital’, London: Macmillan.

Foley, D. (1986) Understanding Capital, Cambridge MA: Harvard University Press.

Grossmann, H. (1929), Das Akkumulations – und Zusammenbruchsgesetz des Kapitalistichen Systems (Zugleich Eine Krisentheorie), Leipsig: Hirschfeld – abridged translation (1992), The Law of Accumulation and Breakdown of the Capitalist System, London: Pluto Press.

Howard, M.C. & King, J.E. (1988), ‘Henryk Grossmann and the Breakdown of Capitalism’, Science & Society vol.52, no.3, pp.290-309.

Jacoby, R. (1975), ‘The Politics of the Crisis Theory: Towards the Critique of Automatic Marxism II’, Telos no.23.

Kuhn, R. (2004), ‘Economic crisis and socialist revolution: Henryk Grossman’s Law of accumulation, its first critics and his responses’, Research in Political Economy vol.21., http://eprints.anu.edu.au/archive/00002400/01/Economic_crisis_and_socialist_revolution_eprint_secure.pdf.

Marx, K. (1978), Το Κεφάλαιο, τόμοι Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Marx, K., 1981. Capital, vol. III, New York: First Vintage.

Rosdolsky, R. (1977), The Making of Marx’s «Capital», London: Pluto Press.

Samuelson, L. & Wolfson, M. (1986), ‘Expository Marxism and comparative economic dynamics’, History of Political Economy vol.18, no.1, pp.65-85.

Shoul, B. (1957), ‘Karl Marx and Say’s Law’, Quarterly Journal of Economics vol.71, no.4, pp.611-626.

Sweezy, P. (α.χ.), Η Θεωρία της καπιταλιστικής ανάπτυξης, Αθήνα: Gutenberg.


[1] Ο Kuhn (2004) σημειώνει ότι η απόδοση του ονόματος του ως Grossmann είναι μετέπειτα εκγερμανισμός του από τον ίδιο και γι’ αυτό χρησιμοποιεί επίσης και την αρχική εκδοχή ως Grossman.

Ο χρόνος εργασίας στην οικονομική σκέψη

5ο Πανελλήνιο Συνέδριο

Ιστορίας της Οικονομικής Σκέψης

Πανεπιστήμιο Πειραιώς

16-17 Μαϊου 2003

Ο ΧΡΟΝΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

Ιωαννίδης Αλέξης

Μαυρουδέας Σταύρος

Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

Τμήμα Οικονομικών

Περίληψη

Ο χρόνος εργασίας είναι ένας παράγων που συνήθως παραγνωρίζεται στην ορθόδοξη οικονομική σκέψη. Αν και είναι ουσιαστικά ο βασικός οικονομικός παράγων για την Πολιτική Οικονομία (τόσο την Κλασική όσο και την Μαρξιστική), στην συνέχεια με την επικράτηση της Οριακής Προσέγγισης και την μετέπειτα συγκρότηση των Νεοκλασικών Οικονομικών παραμερίζεται. Αυτό οφείλεται στο ότι τα Νεοκλασικά Οικονομικά θεωρούν ότι η έκταση του χρόνου εργασίας είναι μία οικειοθελής ατομική επιλογή και ότι, υπό συνθήκες ισορροπίας, δεν υπάρχει περίπτωση να μην είναι δίκαια αμειβόμενος. Γι’ αυτό δεν υπάρχει περίπτωση εκμετάλλευσης και μάλιστα χωρίς την συναίνεση του εργαζόμενου. Συνεπώς, δεν προκύπτουν από αυτό προβλήματα διανομής εισοδήματος, ποιότητας των εργασιακών σχέσεων και φυσικά εκμετάλλευσης, και συνεπώς δεν νομιμοποιείται καμία σχεδόν ουσιαστική παρεμβατική πολιτική στο πεδίο αυτό. Αντίθετα για τα διάφορα ρεύματα της Πολιτικής Οικονομίας, ο χρόνος εργασίας όχι μόνο είναι κεντρικής σημασίας αλλά επίσης προσδιορίζεται κοινωνικά και όχι βάσει ατομιστικών επιλογών.

Η εργασία αυτή μελετά την εξέλιξη των απόψεων για τον χρόνο εργασίας μέσα στην Οικονομική Σκέψη και ιδιαίτερα τις διαφορετικές προσεγγίσεις του από την Πολιτική Οικονομία (Κλασική, Μαρξιστική και Ριζοσπαστική) και τα ορθόδοξα Οικονομικά. Η ανάλυση του χρόνου εργασίας είναι ακόμη πιο σημαντική στην σημερινή οικονομική συγκυρία καθώς υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι, για πρώτη φορά μετά από πολύ καιρό, ο πραγματικός χρόνος εργασίας αυξάνει σε πολλές χώρες τόσο αναπτυγμένες (π.χ. ΗΠΑ) όσο και αναπτυσσόμενες.

Ι. Χρόνος εργασίας και οικονομική θεωρία: γενικές αρχές

Ο χρόνος εργασίας είναι ένα από τα σημαντικότερα και ταυτόχρονα τα περισσότερο αγνοημένα ζητήματα μέσα στην ορθόδοξη οικονομική θεωρία. Είναι ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα γιατί όλες οι ανθρώπινες κοινωνίες βασίζονται κατ’ εξοχήν στην ανθρώπινη δημιουργικότητα που εκδηλώνεται μέσω των διάφορων μορφών εργασίας και που το πιο θεμελιακό μέτρο της είναι η χρονική της διάρκεια (συνυπολογιζομένων και μίας σειράς άλλων παραγόντων). Παρόλα αυτά, εάν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά την δομή ενός τυπικού νεοκλασικού εγχειριδίου, ακόμη και στην περισσότερο εστιασμένη περιοχή των Οικονομικών της Εργασίας, εύκολα θα διαπιστώσει ότι δεν υπάρχει ο εργάσιμος χρόνος και τα ζητήματα που τον αφορούν ως αυτοτελής ενότητα ενώ ακόμη και όπου αναφέρεται αποτελεί έναν ήσσονος σημασίας παράγοντα που δεν διαδραματίζει κανέναν σημαντικό ρόλο.

Αυτό οφείλεται, κατ’ αρχήν, στο ότι η κυρίαρχη οικονομική σκέψη θεωρεί ότι, πρώτον, η ανθρώπινη εργασία είναι ένας παράγων ισότιμος με μία σειρά άλλους (μέσω της θεωρίας των παραγωγικών συντελεστών) και, δεύτερον, ότι η έκταση του χρόνου εργασίας είναι μία οικειοθελής ατομική επιλογή που καθορίζεται ισότιμα από τις επιλογές των εργοδοτών και τις επιθυμίες των εργαζομένων και ότι, υπό συνθήκες ισορροπίας, δεν υπάρχει περίπτωση να μην είναι δίκαια αμειβόμενος. Γι’ αυτό δεν υπάρχει περίπτωση εκμετάλλευσης (απλήρωτης εργασίας) ή ανεπιθύμητης διάρκειας του εργάσιμου χρόνου και μάλιστα χωρίς την συναίνεση του εργαζόμενου. Συνεπώς, δεν προκύπτουν από αυτό προβλήματα διανομής εισοδήματος, ποιότητας των εργασιακών σχέσεων και φυσικά εκμετάλλευσης, και επομένως δεν νομιμοποιείται καμία σχεδόν ουσιαστική παρεμβατική πολιτική στο πεδίο αυτό[i]. Εν ολίγοις, ο εργάσιμος χρόνος θεωρείται μία δεύτερης τάξης παράμετρος που καθορίζεται – σχετικά απροβλημάτιστα – από άλλες σημαντικότερες.

Υπάρχει και ένας δεύτερος, εμπειρικός, λόγος υποβάθμισης της αναλυτικής σημασίας του εργάσιμου χρόνου: ακόμη και πέραν της κυρίαρχης οικονομικής σκέψης υπάρχει μία βαθιά εδραιωμένη πεποίθηση ότι ο χρόνος εργασίας, από τις αρχές του 20ο αιώνα και μετά, βαίνει συνεχώς μειούμενος. Η τάση αυτή θεωρείται σχεδόν μόνιμη αν όχι συνεχής, έτσι όπως αποτυπώνεται σε σχετικές νομοθετικές ρυθμίσεις.

Και οι δύο αυτές θέσεις είναι εξαιρετικά προβληματικές. Όσον αφορά την αναλυτική διάσταση, η νεοκλασική θεωρία έχει σοβαρότατες θεωρητικές και εμπειρικές αδυναμίες καθώς παραγνωρίζει τις κοινωνικές διαστάσεις του ζητήματος και αδυνατεί να συλλάβει σημαντικές πλευρές του (όπως τις κανονικότητες του εργάσιμου χρόνου και τους προσδιοριστικούς τους παράγοντες, τον ρόλο της εντατικοποίησης της εργασίας και της τεχνολογικής αλλαγής και εν τέλει τις συνολικές μακρο-οικονομικές συνέπειες). Αντίθετα άλλες προσεγγίσεις, και ιδιαίτερα η Μαρξιστική, είναι πολύ καλύτερα εφοδιασμένες για να κατανοήσουν το ζήτημα αυτό. Επιπλέον, όπως πολλές σύγχρονες μελέτες για σημαντικές οικονομίες του κόσμου (π.χ. ΗΠΑ) έχουν δείξει, από την δεκαετία του ’80 παρουσιάζεται μία τάση αύξησης του πραγματικού χρόνου εργασίας (ο οποίος μπορεί να διαφέρει σημαντικά από τον συμβατικά ορισμένο χρόνο εργασίας) ακόμη και όταν υπάρχουν μειώσεις του συμβατικού χρόνου εργασίας[ii]. Αυτό έχει σοβαρές συνέπειες, εκτός από τις εργασιακές σχέσεις αυτές καθ’ εαυτές, και στα περισσότερα πεδία της κοινωνικής και οικονομικής πολιτικής. Η ποιότητα της εργασίας, το ζήτημα της απασχόλησης, τα θέματα της διανομής εισοδήματος επηρεάζονται κρίσιμα από τον χρόνο εργασίας.

Η Πολιτική Οικονομία, και ιδιαίτερα το Μαρξιστικό ρεύμα της, προσφέρει μία ρεαλιστική εναλλακτική προσέγγιση που υπερβαίνει τις προβληματικές διαιρέσεις και αποσιωπήσεις της νεοκλασικής ορθοδοξίας. Μία τέτοια θεώρηση οφείλει να ξεκινήσει από τον ίδιο τον χαρακτήρα του ζητήματος του εργάσιμου χρόνου.

Οι ορθόδοξες προσεγγίσεις θεωρούν ότι το ζήτημα του χρόνου εργασίας είναι ένα στενά οικονομικό ζήτημα (δηλαδή αφορά μόνο την συμφωνία μεταξύ μισθωτού και εργοδότη) και μάλιστα στην πιο ατομιστική του διάσταση (δηλαδή ο κάθε μισθωτός επιλέγει με βάση τα ιδιαίτερα προσωπικά του κριτήρια μεταξύ χρονικής διάρκειας της εργασίας και της σχόλης). Επομένως ο χρόνος εργασίας αφορά μία στενά εννοούμενη οικονομική πολιτική και μάλιστα δεν παίζει και κάποιο βαρύνοντα ρόλο.

Διάφορες ετερόδοξες προσεγγίσεις επισημαίνουν ορθά ότι ο χρόνος εργασίας έχει ευρύτερες κοινωνικές επιπτώσεις καθώς είναι τμήμα του συνολικού κοινωνικού χρόνου (π.χ. Αλεξανδρόπουλος (1999), σ.312). Γι’ αυτό υποστηρίζουν ότι το πρόβλημα του χρόνου εργασίας, εκτός από την οικονομική σημασία του, έχει και μία ευρύτερη κοινωνική διάσταση.

Πέρα από τους επίσημους τυπικούς διαχωρισμούς οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής – που σε μεγάλο βαθμό είναι κοινά αποδεκτοί τόσο από τις ορθόδοξες όσο και τις ετερόδοξες θεωρήσεις – θα υποστηρίξουμε ότι η διάκριση οικονομίας, κοινωνίας και πολιτικής πάνω στην οποία στηρίζονται και οι δύο προσεγγίσεις είναι εσφαλμένη και παραπλανητική. Αντίθετα, η Πολιτική Οικονομία μπορεί και αναγνωρίζει την ουσιαστική ενότητα μεταξύ οικονομίας, κοινωνίας και πολιτικής και, συνεπώς, και στην περίπτωση του χρόνου εργασίας αποτελεί ένα προσφορότερο αναλυτικό πρίσμα.

Η Μαρξιστική διαλεκτική ανάλυση υποστηρίζει ότι ένα βασικό διακριτικό χαρακτηριστικό του καπιταλιστικού συστήματος είναι η φετιχιστική (μυθοπλαστική αλλά με υλικά αποτελέσματα) διάσπαση της ολότητας των κοινωνικών σχέσεων σε τρεις κυρίως φαινομενικά ξεχωριστές περιοχές: τις οικονομικές, τις κοινωνικές και τις πολιτικές σχέσεις. Από αυτήν άλλωστε διάσπαση στο επίπεδο του φαίνεσθαι (της μορφής) προκύπτει και η κλασική ακαδημαϊκή διαίρεση των κοινωνικών επιστημών σε Οικονομικά, Κοινωνιολογία και Πολιτική Επιστήμη[iii]. Στο καπιταλιστικό σύστημα οι εμπορευματικές σχέσεις αναπτύσσονται πολύ περισσότερο και αποκτούν πολύ μεγαλύτερη σημαντικότητα από ότι στα προκαπιταλιστικά συστήματα. Ταυτόχρονα, αντικαθίστανται οι συγκεντρωτικές και αυταρχικές διαδικασίες οικονομικού συντονισμού των προκαπιταλιστικών συστημάτων από την αποκεντρωμένη και βασισμένη στην ελεύθερη συμφωνία διαδικασία της καπιταλιστικής αγοράς. Με τον τρόπο αυτό η οικονομία – κατανοητή κυρίως σαν ανταλλαγή – φαίνεται να αποσπάται από τις υπόλοιπες κοινωνικές σχέσεις. Ταυτόχρονα ο κοινωνικός χαρακτήρας των οικονομικών σχέσεων εμφανίζεται μόνο εκ των υστέρων (μετά την παραγωγική διαδικασία) στην σφαίρα της ανταλλαγής όπου όλα τα παραγόμενα προϊόντα ανταγωνίζονται το ένα το άλλο (άμεσα μέσω του ενδοκλαδικού ανταγωνισμού και έμμεσα μέσω του διακλαδικού ανταγωνισμού). Αντίθετα η βασικότερη στιγμή των οικονομικών σχέσεων (η παραγωγική διαδικασία) εμφανίζεται σαν ατομική δραστηριότητα, καθώς οργανώνεται και διεξάγεται ιδιωτικά με βάση την άναρχη ατομική καπιταλιστική βούληση (το τι, πως και σε ποιες ποσότητες θα παραχθεί επαφίεται στο ατομικό επιχειρηματικό «δαιμόνιο» σε αντίθεση με τις αυστηρές κεντρικές ρυθμίσεις των προκαπιταλιστικών συστημάτων). Μέσα από την αγοραία ανταγωνιστική διαδικασία προκύπτει ο οικονομικός συντονισμός του συστήματος και αποκαλύπτεται – αλλά παραμορφωμένος – ο κοινωνικός χαρακτήρας του[iv].

Επιπρόσθετα, οι μη-οικονομικές (εκτός παραγωγής και ανταλλαγής) κοινωνικές σχέσεις και οι πολιτικές σχέσεις (τα νομικά και διοικητικά συστήματα της κοινωνίας) εμφανίζονται επίσης σαν αυτοτελείς και ανεξάρτητες περιοχές. Στη βάση αυτής της διπλής διάσπασης της ολότητας του κοινωνικο-οικονομικού πεδίου εμφανίζεται – και επιδιώκεται να δικαιολογηθεί και να γεφυρωθεί – η αντίφαση μεταξύ της τυπικής ισότητας και της ουσιαστικής ανισότητας των μελών της αστικής κοινωνίας. Στα προκαπιταλιστικά ταξικά συστήματα η ταξική θέση – έτσι όπως προκύπτει κυρίως από την θέση στην παραγωγή – αντιστοιχούσε άμεσα σε ανάλογα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα και υποχρεώσεις (π.χ. απαγορεύσεις χρήσης ορισμένων ειδών για κάποιες κοινωνικές τάξεις, διαφορετικά συστήματα δικαίου από τάξη σε τάξη κλπ.) και έτσι η ενότητα των κοινωνικο-οικονομικών σχέσεων – και η ύπαρξη ανισοτήτων – ήταν ρητή και προφανής. Αντίθετα στο καπιταλιστικό σύστημα η ανισότητα υπάρχει στην οικονομία και στην κοινωνία (βασισμένη στις άνισες οικονομικές και κοινωνικές δυνατότητες των μελών διαφορετικών τάξεων και όχι στην βίαια επιβολή των προκαπιταλιστικών συστημάτων) αλλά αναιρείται – τουλάχιστον τυπικά – στις πολιτικές σχέσεις, όπου όλοι οι πολίτες ασχέτως ταξικής θέσης εμφανίζονται ως ίσοι[v].

Σύμφωνα με τα παραπάνω οι οικονομικές σχέσεις είναι εξ ορισμού κοινωνικές σχέσεις και μάλιστα στο «σκληρό πυρήνα» τους (την διαδικασία παραγωγής) καθώς με βάση αυτές συγκροτούνται οι κοινωνικές σχέσεις και οι ταξικοί διαχωρισμοί. Με βάση αυτές τις εξ ορισμού κοινωνικές οικονομικές σχέσεις (παραγωγής, κυκλοφορίας και διανομής) οργανώνονται οι εξω-οικονομικές κοινωνικές σχέσεις και οι πολιτικές σχέσεις. Μία τέτοια θεώρηση είναι πιο εύστοχη αναλυτική και πιο αποτελεσματική όσον αφορά τις προτάσεις της. Ιδιαίτερα αποφεύγει μία παραπλανητική σχιζοειδή διχοτόμηση μεταξύ οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής που αδυνατεί να προσφέρει επαρκείς αναλύσεις και αποτελεσματικές προτάσεις. Όπως θα φανεί και στο θέμα του χρόνου εργασίας δεν μπορούν να υπάρξουν ουσιαστικές διαιρέσεις μεταξύ της «οικονομικής» και της «κοινωνικής» διάστασης του καθώς αυτές είναι αδιάσπαστα ενιαίες.

Για την Πολιτική Οικονομία, κλασική και Μαρξιστική, ο χρόνος εργασίας είναι κεντρικό στοιχείο της λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήματος καθώς αυτή βασίζεται στην δημιουργία αξιών, και οι τελευταίες εκφράζουν ξοδευμένη εργασία (που μέτρο της είναι η χρονική διάρκεια της).

Βέβαια κυρίαρχη στην κλασική Πολιτική Οικονομία είναι η πεποίθηση ότι η εργατική τάξη είναι – και πρέπει να παραμείνει – μία παθητική κοινωνική δύναμη γιατί αλλιώς τυχόν μισθολογικές και εργασιακές διεκδικήσεις της (όπως για τον εργάσιμο χρόνο) θα διαταράξουν την απρόσκοπτη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος χωρίς εν τέλει να επιτύχουν μία μακροχρόνια βελτίωση της θέσης των εργαζομένων. Τυπικό δείγμα της αντίληψης αυτής είναι η Ρικαρδιανή θέση για καθήλωση των μισθών στο επίπεδο της επιβίωσης καθώς οποιεσδήποτε μισθολογικές βελτιώσεις δεν πρόκειται – με βάση τα πορίσματα της Μαλθουσιανής θεωρίας πληθυσμού που αποδεχόταν ο Ρικάρντο – να μακροημερεύσουν και μόνο προβλήματα θα δημιουργήσουν. Αντίστοιχα, όσον αφορά τον χρόνο εργασίας θεωρούσαν ότι το κύριο λόγο έχουν οι επιλογές των καπιταλιστών και ότι οι εργάτες θα προσαρμοσθούν σε αυτές χωρίς ιδιαίτερες περιπλοκές καθώς ούτε την ισχύ έχουν αλλά ακόμη και εάν την είχαν το τελικό αποτέλεσμα θα είναι το ίδιο.

Αντίθετα, για την Μαρξιστική Πολιτική Οικονομία η εργατική τάξη είναι μία δρώσα κοινωνική δύναμη. Έτσι – όπως και στο ζήτημα της αξίας της εργασιακής δύναμης και του μισθού[vi] – μπορεί να υπάρχουν αντικειμενικοί περιορισμοί που τίθενται από το σύστημα και που μπορεί να αλλάξουν είτε με τους μετασχηματισμούς του είτε με την ριζική ανατροπή του, αλλά ταυτόχρονα παίζει κρίσιμο ρόλο και η διεκδικητική πάλη της εργατικής τάξης (που επίσης εξαρτάται από τον βαθμό συνείδησης της, το επίπεδο οργάνωσης της, το βαθμό δυνητικού ελέγχου που έχει πάνω στην διαδικασία παραγωγής κλπ.). Πιο συγκεκριμένα, υπό κανονικές συνθήκες – δηλαδή όταν οι κυρίαρχες επιλογές του καπιταλιστικού συστήματος διατηρούν μία περισσότερο ή λιγότερο απρόσκοπτη ηγεμονία στις κοινωνικές εξελίξεις – τότε είναι αυτές οι επιλογές που διαμορφώνουν τις κυρίαρχες τάσεις όσον αφορά τον χρόνο εργασίας. Ταυτόχρονα όμως η διεκδικητική πάλη της εργατικής τάξης, ακόμη και όταν διεξάγεται με τελείως στοιχειακό τρόπο και υπό τις πιο αντίξοες συνθήκες, επιδρά επίσης αλλά δευτερευόντως στις τάσεις του εργάσιμου χρόνου. Αντίθετα, υπό μη-κανονικές συνθήκες – δηλαδή όταν οι κυρίαρχες επιλογές αμφισβητούνται και συνεπώς η λειτουργία του συστήματος τίθεται μακροπρόθεσμα υπό αμφισβήτηση – τότε μπορεί η πάλη της εργατικής τάξης να δώσει τον κύριο τόνο στις τάσεις του χρόνου εργασίας. Φυσικά, η κατάσταση αυτή δύσκολα μπορεί να διατηρηθεί μακροπρόθεσμα καθώς αργά ή γρήγορα θα πρέπει είτε να επαναεπιβληθεί η αστική κυριαρχία είτε να πυροδοτηθεί μία διαδικασία υπέρβασης του καπιταλιστικού συστήματος. Συνεπώς, για την Μαρξιστική θεώρηση, οι τάσεις του χρόνου εργασίας διαμορφώνονται, υπό κανονικές συνθήκες, πρωτευόντως από τις επιλογές του κεφαλαίου που όμως συνυπολογίζουν την πάλη της εργατικής τάξης. Στο σημείο αυτό είναι ιδιαίτερα εύστοχη – όπως θα δειχθεί παρακάτω – η κριτική του Nyland (1986) σε απόψεις που θεωρούν την πάλη για τον εργάσιμο χρόνο σαν ένα «μαύρο κουτί» όπου το μόνο που μετρά είναι οι κοινωνικοί συσχετισμοί με ένα απλοϊκό τρόπο και όπου δεν παίζουν ρόλο οι αντικειμενικές συνθήκες.

Η κρίσιμη διαφορά της Πολιτικής Οικονομίας, κλασικής και Μαρξιστικής, από την νεοκλασική ορθοδοξία είναι ότι εξ ορισμού υπερβαίνει την παραπλανητική νεοκλασική διάσταση «οικονομικού» και «κοινωνικού». Ακολούθως, η κρίσιμη διαφορά της Μαρξιστικής από την κλασική θεώρηση είναι ότι η πρώτη θεωρεί ότι η υπέρβαση του καπιταλιστικού συστήματος όχι μόνον είναι εφικτή αλλά και ευκταία ενώ η δεύτερη αρνείται και τα δύο. Επιπλέον, για την πρώτη η εργατική τάξη δεν είναι ανίσχυρη κοινωνικά όπως θεωρεί η δεύτερη. Συνεπώς, ακόμη και υπό συνθήκες περισσότερο ή λιγότερο απρόσκοπτης αστικής κυριαρχίας, η διαμόρφωση των τάσεων του εργασίμου χρόνου (όπως και στην περίπτωση του μισθού) συνυπολογίζει την εργατική πάλη.

II. Ο χρόνος εργασίας στην οικονομική ανάλυση

Ο χρόνος εργασίας προσεγγίζεται με διαφορετικό τρόπο και ως εκ τούτου έχει τελείως διαφορετικό βάρος στα νεοκλασικά Οικονομικά και στην Πολιτική Οικονομία, κλασική και Μαρξιστική. Η διαφορετική οπτική ξεκινάει από την αντιμετώπιση της εργασίας, διευρύνεται από τις διαφορές στο μεθοδολογικό επίπεδο και καταλήγει σε αποκλίνοντα συμπεράσματα.

Η πρώτη θεμελιακή διαφορά είναι ότι τα νεοκλασικά Οικονομικά θεωρούν ότι η οικονομία αποτελείται από ιδιοτελώς δρώντα άτομα που ακολουθούν μάλιστα όλα το ίδιο μοντέλο συμπεριφοράς: την ατομιστική μεγιστοποίηση των οφελών και ελαχιστοποίηση του κόστους. Συνεπώς, ασχέτως κοινωνικής τάξης που παραμένει κατά τους νεοκλασικούς εκτός οικονομίας, τα άτομα αυτά είτε είναι εργάτες είτε κεφαλαιοκράτες, ακολουθούν το ίδιο συμπεριφορικό πρότυπο. Αντίθετα, για την Πολιτική Οικονομία με βάση τις οικονομικές σχέσεις (έτσι όπως κατανοούνται παραπάνω) συγκροτούνται διαφορετικές και ανταγωνιστικές κοινωνικές τάξεις που έχουν διαφορετικά συμφέροντα και ακολουθούν διαφορετικά συλλογικά συμπεριφορικά πρότυπα.

Η δεύτερη θεμελιώδης διαφορά είναι ότι οι νεοκλασικοί θεωρούν την εργασία σαν ένα συντελεστή παραγωγής, ισότιμο με τους άλλους δύο (το κεφάλαιο και τη γη). Το προϊόν το οποίο παράγουν από κοινού οι συντελεστές αυτοί δεν μπορεί να μοιραστεί αλλιώς, παρά μόνο αν ο καθένας πάρει το οριακό προϊόν του. Η αμοιβή του κάθε συντελεστή άρα και της εργασίας είναι έτσι δίκαιη. Η προσφερόμενη εργασία πληρώνεται σε αυτόν που την προσφέρει από την πρώτη μέχρι την τελευταία στιγμή της, στο σύνολό της. Έτσι συνδέεται ο χρόνος εργασίας με το συνολικό μισθό: για μεγαλύτερο χρόνο εργασίας αντιστοιχεί μεγαλύτερος μισθός. Δεν τίθεται επομένως θέμα πληρωμένης και απλήρωτης εργασίας, άρα δεν έχει ιδιαίτερη σημασία αν ο εργαζόμενος εργαστεί μία ή δέκα ώρες την ημέρα, αφού θα πληρωθεί ακριβώς για την ποσότητα της εργασίας που έχει προσφέρει.

Σύμφωνα τόσο με την κλασική όσο και την Μαρξιστική θεώρηση, η ανθρώπινη εργασία δεν είναι ισότιμη με τα άλλα στοιχεία της παραγωγικής διαδικασίας αλλά παίζει πρωτεύοντα ρόλο: είναι η ανθρώπινη βούληση και ικανότητα που σχηματίζει και θέτει σε κίνηση όλα τα υπόλοιπα στοιχεία. Όπως εύκολα μπορεί να κατανοηθεί είναι η ανθρώπινη εργασία που κατασκευάζει τις μηχανές, που σχεδιάζει και οργανώνει τις διαδικασίες παραγωγής και που διαμορφώνει κατάλληλα ακόμη και το έδαφος). Επομένως η καθοριστική παραγωγική δύναμη είναι η εργασία ενώ όλες οι άλλες παραγωγικές δυνάμεις είναι εν πολλοίς παραγόμενες και καθοριζόμενες από αυτή. Κατά συνέπεια «αξίζει» ότι έχει ξοδευθεί γι’ αυτό ανθρώπινη εργασία ενώ τα αγαθά που υπάρχουν χωρίς αυτή μπορεί να έχουν τιμή (αν κάποιος ελέγχει την χρήση τους) αλλά δεν έχουν αξία και οφείλουν να μην παίζουν σημαντικό ρόλο στην οικονομία αλλιώς δημιουργούνται σοβαρά προβλήματα αναπαραγωγής της. Συνεπώς για την Πολιτική Οικονομία η αξία ενός προϊόντος καθορίζεται από την εργασία που ξοδεύθηκε για να παραχθεί και αυτή η αξία καθορίζει εν τέλει, μέσω μίας σειράς διαμεσολαβητικών διαδικασιών, την τιμή πώλησης του ως εμπορεύματος.

Ειδικότερα για την Μαρξιστική παράδοση ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας για την παραγωγή κάθε προϊόντος[vii] – κάτι που ο Ρικάρντο υποτιμούσε σχετικά – καθορίζει την αξία του. Ο Μαρξ ξεκινάει από την επισήμανση ότι ενώ ο εργάτης χρειάζεται μόνο ένα μέρος της εργάσιμης μέρας για να καλύψει τις φθορές του από την καθημερινή δουλειά, η εργασία στον καπιταλισμό πρέπει να συνεχιστεί πέρα από αυτό το σημείο, αλλιώς ο κεφαλαιοκράτης δεν έχει κανένα όφελος και δεν πρόκειται να χρηματοδοτήσει και να συγκροτήσει καμία διαδικασία παραγωγής. Έτσι προκύπτει ο αναγκαίος χρόνος εργασίας (ο χρόνος παραγωγής των προϊόντων που καλύπτουν την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης) και ο πρόσθετος χρόνος εργασίας ή υπερεργασία. Το συμπέρασμα αυτό διαφοροποιεί την Μαρξιστική από την κλασική προσέγγιση καθώς η πρώτη εστιάζει πάνω στο ζήτημα της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης ενώ η δεύτερη το προσπερνά. Η βάση αυτής της διαφοράς είναι ότι ο Μαρξ παίρνει υπ’ όψη του αυτό που συχνά στα Νομικά χαρακτηρίζεται σαν «ανοικτός» (μη-προσδιορίσιμος αυστηρά) χαρακτήρας του εργασιακού συμβολαίου (δηλαδή της συμφωνίας μεταξύ εργαζόμενου και εργοδότη). Ο Μαρξ υποστηρίζει ορθά ότι αυτό που ο πρώτος πωλεί είναι η εργατική δύναμη του (δηλαδή η ικανότητα του να εργασθεί για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα) και όχι η εργασία που τελικά θα επιτελεσθεί από αυτόν στην διάρκεια του χρόνου εργασίας του. Η τελευταία καθορίζεται από τον εργοδότη, που διαθέτει το διευθυντικό δικαίωμα στην παραγωγή.

Ας υποθέσουμε, ακολουθώντας τον Μαρξ, ότι ο εργατικός μισθός κυμαίνεται γύρω από την αξία της εργατικής του δύναμης (δηλαδή τον αναγκαίο χρόνο εργασίας για την παραγωγή των εμπορευμάτων που θα καταναλώσει ο εργάτης για να καλύψει τις φθορές του από την δουλειά)[viii]. Έστω ότι αυτός ο αναγκαίος χρόνος εργασίας είναι 4 ώρες. Αν η ημερήσια εργασία διαρκέσει μόνο τόσο συν όσο επιπλέον χρόνο χρειάζεται για την απόσβεση του σταθερού κεφαλαίου (δηλαδή των δαπανών για μηχανές και πρώτες ύλες) τότε ουσιαστικά ο εργοδότης δεν αποκομίζει κανένα όφελος. Γι΄ αυτό η εργάσιμη ημέρα πρέπει να διαρκέσει περισσότερο από τον αναγκαίο χρόνο εργασίας – έστω 8 ώρες. Αυτές οι υπόλοιπες 4 ώρες του 8ωρου αποτελούν τον πρόσθετο χρόνο εργασίας, για τον οποίο δεν αμείβεται ο εργάτης αλλά τον καρπώνεται δωρεάν ο καπιταλιστής.

Επομένως, για την Μαρξιστική θεωρία ο χρόνος εργασίας βρίσκεται στην καρδιά της λειτουργίας του οικονομικού συστήματος ιδιαίτερα στον καπιταλισμό. Γι’ αυτό οι κοινωνικές συγκρούσεις γύρω από την διάρκεια και την ένταση του χρόνου εργασίας παίζουν καθοριστικό ρόλο. Ο Μαρξ έδειξε εύστοχα ότι οι δύο βασικές διαδικασίες άντλησης υπερεργασίας (δηλαδή υπεραξίας) αφορούν άμεσα τον χρόνο εργασίας: (1) η απόλυτη υπεραξία σημαίνει την επιμήκυνση της εργάσιμης ημέρας ενώ ο αναγκαίος χρόνος εργασίας παραμένει ο ίδιος (ή αυξάνει σε μικρότερο ποσοστό από ότι ο πρόσθετος) και, (2) η σχετική υπεραξία όπου η διάρκεια της εργάσιμης ημέρας παραμένει η ίδια αλλά μειώνεται (λόγω τεχνολογικών αλλαγών και εντατικοποίησης της εργασίας που βελτιώνουν την παραγωγικότητα της εργασίας) ο αναγκαίος χρόνος εργασίας.

Η νεοκλασική οριακή θεωρία ακολουθεί ένα τελείως διαφορετικό δρόμο. Κατ’ αρχήν υιοθετεί τον μεθοδολογικό ατομισμό και δεν αναγνωρίζει την ύπαρξη κοινωνικών τάξεων και συγκρούσεων. Κάθε άτομο κάνει τις επιλογές του για το τι θα αγοράσει, τι θα επενδύσει, αλλά και πόσες ώρες θα δουλέψει, σύμφωνα με τις προτιμήσεις του, μεγιστοποιώντας μια συνάρτηση (προσωπικής) ωφέλειας κάτω από συγκεκριμένους περιορισμούς. Έχει την ελευθερία να επιλέξει ο ίδιος τις ώρες που θα εργαστεί κάθε μέρα και αυτό το κάνει μεγιστοποιώντας την ατομική του ωφέλεια. Κάθε ώρα εργασίας έχει ένα προσωπικό κόστος, γιατί θεωρείται σαν αρνητική χρησιμότητα, αλλά από την άλλη προσφέρει ένα εισόδημα το οποίο αντιστοιχεί σε κάποια αγαθά τα οποία προσφέρουν θετική χρησιμότητα. Αν η ωφέλεια από κάθε ώρα εργασίας είναι μεγαλύτερη από το κόστος τότε θα επιλεχθεί η εργασία. Αυτή η διαδικασία θα οδηγήσει στην επιλογή εκείνου του χρόνου εργασίας για τον οποίο η οριακή ωφέλεια και το οριακό κόστος εξισώνονται. Με αυτόν τον τρόπο καθορίζεται ατομικά ο βέλτιστος χρόνος εργασίας και γι αυτό περιμένουμε να είναι και διαφορετικός για κάθε εργαζόμενο, αφού οι προτιμήσεις διαφέρουν. Με το μοντέλο αυτό ο χρόνος εργασίας συνδέεται άμεσα με το εισόδημα και θεωρείται απόλυτα ελαστικός και στην επιλογή του κάθε εργαζόμενου. Ο γενικός χρόνος εργασίας είναι απλά ο μέσος όρος των διαφορετικών ατομικών προτιμήσεων, χωρίς άλλους προσδιοριστικούς παράγοντες και χωρίς ιδιαίτερη κοινωνική σημασία. Αυτός ο μέσος όρος αυξάνεται ή μειώνεται ανάλογα με τις προτιμήσεις μεταξύ εισοδήματος και σχόλης του κάθε οικονομικού πράκτορα χωριστά. Το κάθε άτομο καθορίζει το συνολικό, μέσα από μια διαδικασία άθροισης και όχι το συνολικό τις δυνατότητες και τη συμπεριφορά του κάθε ατόμου μέσα από μια διαδικασία αποάθροισης.

Οι διαφορές στα συμπεράσματα των παραπάνω προσεγγίσεων είναι αγεφύρωτες. Για τους νεοκλασικούς ο χρόνος εργασίας παύει να έχει ιδιαίτερη σημασία. Επηρεάζει απλά, σε κάποιο βαθμό, την συνολικά προσφερόμενη ποσότητα εργασίας. Δεν συνδέεται με τα κέρδη των επιχειρήσεων και το ενδιαφέρον μετατοπίζεται στην αμοιβή της εργασίας (στο ζήτημα της διανομής), η οποία και αυτή είναι ακριβώς καθορισμένη από το οριακό προϊόν της εργασίας. Για τον Μαρξ ο χρόνος εργασίας (και συγκεκριμένα ο απλήρωτος) είναι η πηγή των κερδών και της εκμετάλλευσης των εργατών. Η διάκριση πληρωμένου και απλήρωτου χρόνου εργασίας είναι η βάση της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης και συγκροτείται στο επίπεδο της παραγωγής, που είναι πιο πρωταρχικό από αυτό της διανομής (Fine & Harris (1986)). Αυτή η διάκριση καθορίζει και τα όρια της διανομής και όχι το αντίστροφο. Οι κεφαλαιοκράτες είναι τέτοιοι όχι γιατί παίρνουν μεγαλύτερα εισοδήματα από τους εργάτες, αλλά γιατί αγοράζοντας την εργατική δύναμη αποκτούν το δικαίωμα να χωρίσουν το χρόνο εργασίας σε πληρωμένο και απλήρωτο.

Υπάρχουν μία σειρά ζητήματα που κάνουν εμφανή την αναλυτική και εμπειρική ανωτερότητα της Μαρξιστικής θεωρίας έναντι των νεοκλασικών Οικονομικών. Κατ’ αρχήν τα τελευταία αδυνατούν να κατανοήσουν την συστηματική πάλη της εργατικής τάξης για μείωση του χρόνου εργασίας. Εάν οι ρυθμίσεις του εργάσιμου χρόνου προκύπτουν ως απλές αθροίσεις των μέσων ατομικών εργατικών προτιμήσεων έτσι όπως αυτές εξισορροπούνται με την άθροιση των ατομικών εργοδοτικών επιλογών τότε δεν ερμηνεύεται ούτε η συστηματική συλλογική πάλη των εργαζομένων για μείωση του ούτε η εξίσου συστηματική αντίδραση των κεφαλαιοκρατών (Μαρξ 1963, σ.240-314). Οι πρώτοι έχουν κάθε συμφέρον να αρνούνται την αύξηση του γιατί ακόμη και εάν συμβαδίζει με μισθολογικές αυξήσεις αυτές υπολείπονται της αύξησης της απλήρωτης εργασίας αλλιώς δεν έχουν καπιταλιστικά νόημα (εξαιρούμενης της εξαιρετικά σπάνιας περίπτωσης όπου βραχυχρόνιες κυκλικές διακυμάνσεις συνδυάζονται με πλήρη απασχόληση).

Επίσης τα νεοκλασικά Οικονομικά αδυνατούν να ερμηνεύσουν ρεαλιστικά τις κανονικότητες που χαρακτηρίζουν τον εργάσιμο χρόνο. Ως γνωστόν τόσο στο παρελθόν – ιδιαίτερα με την επιβολή νομοθετικού πλαισίου στο ωράριο – η εργάσιμη ημέρα χαρακτηρίζεται από κανονικότητες. Ακόμη και σήμερα, με την προώθηση σχεδίων ευελιξίας της εργασίας και πολλαπλών ωραρίων εργασίας, η εργάσιμη ημέρα χαρακτηρίζεται πάλι από όχι μία πλέον αλλά μερικές διακριτές κανονικότητες. Οι μετρήσεις του πραγματικού χρόνου εργασίας δείχνουν καθαρά την κυριαρχία, αν όχι ενός μόνο, μερικών συγκεκριμένων χρόνων εργασίας κάθε εποχή. Ακόμη και σε περιπτώσεις όπου υπάρχουν έντονες διακυμάνσεις, είναι γύρω από τις τιμές αυτών των κανονικοτήτων. Έτσι, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο πραγματικός χρόνος εργασίας δεν παρουσιάζει κατανομή τέτοια, ώστε να δικαιολογείται η άποψη για προσδιορισμό του με βάση τις ατομικές προτιμήσεις του κάθε επιμέρους εργάτη και εργοδότη. Αν ίσχυε το τελευταίο, θα περιμέναμε μια πολύ μεγαλύτερη διασπορά σύμφωνη με τη διασπορά των ανθρώπινων χαρακτηριστικών. Αντίθετα, η σχετική ομοιομορφία στο χρόνο εργασίας είναι ισχυρή ένδειξη για τον καθορισμό του με κοινωνικούς όρους (ταξική πάλη και ανάγκες της παραγωγικής διαδικασίας). Εξάλλου, η περίοδος από το 1890 ως το 1965 χαρακτηρίζεται από ασυνέχεια στις αλλαγές στις ώρες εργασίας και αυτό απαιτεί εξήγηση από την καμπύλη αδιαφορίας εργασίας-σχόλης των νεοκλασικών. Επίσης αλλαγές στις ώρες έγιναν ταυτόχρονα σε διαφορετικούς τομείς και όλα αυτά δείχνουν ότι η προσέγγιση του Μαρξ είναι πιο ακριβής από την ατομική μεγιστοποίηση (Philp 2001)[ix].

Επιπλέον, όλα τα παραπάνω είναι αποτέλεσμα κοινωνικο-πολιτικών συγκρούσεων και ισορροπιών, στις οποίες εμπλέκονται συλλογικοί κοινωνικοί φορείς (συνδικάτα, εργοδοτικές ενώσεις κλπ.) και που επικυρώνονται από την κρατική ρύθμιση και τις οποίες η νεοκλασική ατομιστική οπτική αδυνατεί να εξηγήσει ρεαλιστικά καθώς δεν μπορεί να κατανοήσει την συλλογική δράση. Αντίθετα, η κοινωνική οπτική της Μαρξιστικής Πολιτικής Οικονομίας (αλλά ακόμη και της κλασικής Πολιτικής Οικονομίας στις σύγχρονες αναδιατυπώσεις της) είναι πολύ πιο εύστοχη. Οι αλλαγές στην κοινωνία (όπως η μείωση του χρόνου εργασίας) είναι αποτελέσματα των κοινωνικών συγκρούσεων. Οι συγκρούσεις αυτές δεν διεξάγονται στο κενό αλλά στην βάση των κοινών συμφερόντων των δυο βασικών τάξεων της κοινωνίας και μέσα στα περιθώρια που η παραγωγική διαδικασία θέτει. Το κοινωνικό περιβάλλον καθορίζει τα πλαίσια μέσα στα οποία κινείται το κάθε άτομο, ακόμα και τις προτιμήσεις του (Schor 1991), ανάλογα με την τάξη στην οποία ανήκει και όχι το αντίστροφο όπως ισχυρίζονται οι νεοκλασικοί. Αυτό προφανώς οδηγεί τους εργάτες και τους κεφαλαιοκράτες σε διαφορετικό μοντέλο λήψης αποφάσεων από αυτό της ατομικής μεγιστοποίησης υπό περιορισμούς. Οι εργάτες δεν έχουν πολλές επιλογές για τις κρίσιμες αποφάσεις τους, γι αυτό αντικαθιστούν την ατομική από τη συλλογική ορθολογικότητα. Ατομικά δεν μπορούν να βελτιώσουν τη θέση τους (μη επαρκές σετ επιλογών) και έτσι στρέφονται στη συλλογική δράση, μέσα από μια πολύπλοκη διαδικασία συνειδητοποίησης. Το ίδιο και οι κεφαλαιοκράτες, οι οποίοι έχουν μεν επαρκές σύνολο επιλογών, αλλά και τη δύναμη συνασπισμένοι να αλλάζουν τους περιορισμούς προς όφελός τους. Μπορεί βέβαια μικρές καθημερινές αποφάσεις να παίρνονται με το μοντέλο της ατομικής μεγιστοποίησης υπό περιορισμούς (τι θα αγοράσει ο εργάτης, πώς θα διευθύνει την επιχείρηση ο βιομήχανος), αλλά οι κρίσιμες αποφάσεις (όπως για το χρόνο εργασίας) παίρνονται με το μοντέλο της συλλογικής ορθολογικότητας. Συνεπώς ο χρόνος εργασίας καθορίζεται κοινωνικά (μέσα από την ταξική πάλη) και όχι σαν μέσος όρος ατομικών προτιμήσεων.

Στο σημείο αυτό είναι αναγκαία μία παρέκβαση. Για πολλούς, ιδιαίτερα μέσα στην σημερινή Ριζοσπαστική Πολιτική Οικονομία, ο καθορισμός του εργάσιμου χρόνου μέσα από την ταξική πάλη θεωρείται, όπως προαναφέρθηκε, σαν μία διαδικασία «μαύρου κουτιού» που δεν υπόκειται ουσιαστικά σε αντικειμενικούς περιορισμούς και μπορεί εν τέλει να παράγει περίπου οποιοδήποτε αποτέλεσμα. Ο Nyland (1986) έδειξε ότι ο Μαρξ κάθε άλλο παρά συμφωνούσε με μία τόσο απλοποιητική προσέγγιση. Για τον Μαρξ η ταξική πάλη διεξάγεται βάσει των υλικών συνθηκών που επικρατούν στην διαδικασία παραγωγής. Είναι χαρακτηριστική η ανάλυση του για τις τάσεις μείωσης του εργάσιμου χρόνου στα τέλη του 19ου αιώνα. Έχοντας τονίσει ότι γενικά οι εργάτες αγωνίζονται να μειώσουν τον εργάσιμο χρόνο τους και οι καπιταλιστές το αντίθετο, προχωρά να επισημάνει ότι αυτή η σύγκρουση υπόκειται σε συγκεκριμένους αντικειμενικούς περιορισμούς. Έτσι, ακόμη και εάν οι εργάτες δεν διέθεταν αρκετή συλλογική ισχύ ώστε να επιβάλλουν την μείωση υπάρχει μία αντίρροπη τάση μέσα στις τάξεις των ίδιων των καπιταλιστών ενάντια στην εξουθενωτική επέκταση του. Η τελευταία (η υπερκατανάλωση της εργασιακής δύναμης) θα οδηγούσε στην εξάντληση των αποθεμάτων εργασιακής δύναμης και στην αναγκαστική αύξηση του μισθού έτσι ώστε να καλύψει αυτή την αύξηση της βιολογικής φθοράς. Επομένως, το κράτος συγκεφαλαιώνοντας τα συνολικά καπιταλιστικά συμφέροντα και υπερβαίνοντας την μυωπική οπτική του κάθε ατομικού καπιταλιστή – που θεωρεί ενδεχομένως ότι ο ίδιος μπορεί να υπερκαταναλώσει την εργασιακή δύναμη υπό τον έλεγχο του ενώ οι υπόλοιποι θα πρέπει να επωμισθούν το κόστος των συλλογικών συμφερόντων της τάξης τους – επεμβαίνει και επιβάλλει ρυθμίσεις. Επιπλέον, η εντατικοποίηση της εργασίας θέτει επίσης αντικειμενικά όρια στην διάρκεια του χρόνου εργασίας. Η εγγενής τάση των καπιταλιστών για εντατικοποίηση της εργασίας επαναφέρει το πρόβλημα της μείωσης του χρόνου εργασίας (Μαρξ 1978, τομ.1, σ. 433). Η τάση αυτή επιτείνεται καθώς κάθε μείωση του εργάσιμου χρόνου αναπληρώνεται συνήθως από το κεφάλαιο με τεχνολογικές αλλαγές και εντατικοποίηση της εργασίας. Φυσικά η ένταση της εργασίας είναι επίσης ένα πεδίο ταξικής σύγκρουσης που υπόκειται όμως και αυτό σε αντικειμενικούς περιορισμούς (με βάση την συγκεκριμένη τεχνολογία, οργάνωση της διαδικασίας παραγωγής κλπ.).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Bell D. – Hart  R. – Hubler O. – Schwerdt W. (2000), ‚Paid and unpaid overtime working in

Germany and in the UK’, IZA Discussion Paper No. 133

Bluestone B. – Rose S. (2000), ‘The enigma of working time trends’ in Golden – Figart

(2000a)

Carchedi G. (1999), ‘The euro and Europe’s labour’ in Bellofiore R. ed. (1999), ‘Global

Money, Capital Restructuring and the Changing Patterns of Labour’, Edward Elgar

Golden L. – Figart D. eds. (2000a), ‘Working Time: International trends, theory and policy

perspectives’, Routledge

Golden L. – Figart D. (2000b), ‘Doing something about long hours’, Challenge, vol.43 no.6

Hetrick R. (2000), ‘Analyzing the Upward Surge in Overtime Hours’, Monthly Labor Review

no.123

ILO-International Labour Organization (1999), ‘Key Indicators of the Labour Market-KILM’,

ILO, Geneva

Marx K. (1867), ‘Capital’, Vol. I, Penguin Books, 1976

Mavroudeas S. – Ioannides A. (2002), ‘Stages of Capitalist Development: Is there a new

stage in process?’ European Society for the History of Economic Thought (ESHET) 6th Annual Conference University of Crete, Rethymno, 14-17 March 2002

METRON ANALYSIS (2000), ‘Survey for employment in Greece’, METRON ANALYSIS

Mishel L. – Bernstein J. – Schmitt J. (1999), ‘The State of Working America, 1998-99’,

Economic Policy Institute, ILR Press

Mutari E. – Figart D. (2000), ‘The social implications of European work time policies:

promoting gender equity?’ in Golden – Figart (2000a)

Robinson J. – Godbey G. (1997), ‘Time for Life: The Surprising Ways Americans

Use Their Time’, Pennsylvania State University Press

Schor J. (1991), ‘The overworked American’, Basic Books


[i] Υπάρχουν βέβαια και αιρετικές απόψεις που προσπαθούν να συμβιβάσουν μέσα στο νεοκλασικό πλαίσιο κάποιο ρόλο για ρυθμιστικές πολιτικές (βλέπε π.χ. Chapman 1909).

[ii] Η αμερικανική συζήτηση πυροδοτήθηκε από την σημαντική μελέτη της Schor (1991), η οποία χρησιμοποιώντας την έρευνα ωρών των νοικοκυριών από την Τρέχουσα Έρευνα Πληθυσμού (Current Population Survey – CPS) βρήκε ότι οι ετήσιες ώρες εργασίας (πληρωμένες και απλήρωτες) έχουν αυξηθεί τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξαν και οιBluestone &Rose (2000) που συμπλήρωσαν τα δεδομένα της CPS με της Επαναλαμβανόμενης Μελέτης Εισοδηματικής Δυναμικής (Panel Study of Income Dynamics – PSID) και επέκτειναν την τάση μέχρι τα μέσα του ’90. Έδειξαν ότι οι μέσες ώρες εργασίας (εβδομαδιαίες και ετήσιες) άρχισαν να αυξάνουν από το 1982 και ότι αυτή η αύξηση επηρεάζει κατ τα δύο φύλλα ενώ είναι εντονότερη για τους πιο μορφωμένους εργάτες. Επίσης άλλες αναλύσεις των δεδομένων της CPS έδωσαν παρόμοια αποτελέσματα (π.χ. Mishel, Bernstein & Schmitt (1999)).

[iii] Οι Ψυχοπαίδης – Αγγελίδης (1999) δίνουν μία διεξοδικότερη ανάλυση τόσο της φετιχιστικής διάσπασης της ολότητας των κοινωνικών σχέσεων όσο και της θεωρητικής της συγκρότησης σε διακριτές επιστήμες ξεκινώντας – με σημαντικές ιδιομορφίες και αντιφάσεις – από τον Αστικό Διαφωτισμό.

[iv] Ο Marx (1978, τομ.1, σ.188-9) περιγράφει εξαιρετικά γλαφυρά τόσο τον αβίαστο χαρακτήρα των ανταλλακτικών σχέσεων όσο και την συγκάλυψη του κοινωνικού χαρακτήρα και της εκμεταλλευτικής διάστασης των παραγωγικών σχέσεων:

Η σφαίρα της κυκλοφορίας ή της ανταλλαγής εμπορευμάτων, που μέσα στα πλαίσια της κινείται η αγορά και η πούληση της εργατικής δύναμης, ήταν στην πραγματικότητα η αληθινή Εδέμ των φυσικών δικαιωμάτων του ανθρώπου. Εδώ κυριαρχούν μόνο η ελευθερία, η ισότητα, η ιδιοχτησία και ο Μπένθαμ. Ελευθερία! Επειδή ο αγοραστής και ο πουλητής ενός εμπορεύματος, λχ. Της εργατικής δύναμης, υποτάσσονται μόνο στην ελεύθερη θέληση τους. Συμβάλλονται σαν ελεύθερα, νομικώς ισότιμα πρόσωπα. Το συμβόλαιο είναι το τελικό αποτέλεσμα σο οποίο οι θελήσεις τους βρίσκουν μία κοινή νομική έκφραση. Ισότητα! Επειδή σχετίζονται μεταξύ τους σαν κάτοχοι εμπορευμάτων και ανταλλάσσουν ισοδύναμο με ισοδύναμο. Ιδιοχτησία! Επειδή ο καθένας εξουσιάζει μόνο αυτό που είναι δικό του. Μπένθαμ! Επειδή ο καθένας νοιάζεται μόνο για τον εαυτό του. Η μόνη δύναμη που τους συνδέει και τους σχετίζει είναι η δύναμη της ιδιοτελείας, του προσωπικού κέρδους, των ατομικών τους συμφερόντων. Και ακριβώς επειδή ο καθένας φροντίζει για τον εαυτό του και κανένας για τον άλλο, επιτελούν όλοι εξαιτίας μίας προκαθορισμένης αρμονίας των πραγμάτων, ή κάτω από τα κελεύσματα μιάς παμπόνηρης πρόνοιας, μόνο το έργο του αμοιβαίου τους οφέλους, της κοινής ωφέλειας, του γενικού συμφέροντος.

Αποχωρώντας απ’ αυτή τη σφαίρα της απλής κυκλοφορίας ή της ανταλλαγής εμπορευμάτων, απ’ την οποία ο vulgaris [κοινός] οπαδός του ελεύθερου εμπορίου δανείζεται έννοιες και κανόνες για την κρίση του σχετικά με την κοινωνία του κεφαλαίου και της μισθωτής εργασίας, όπως φαίνεται, μεταβάλλεται κιόλας η φυσιογνωμία των dramatis personae [δρώντων προσώπων] μας. Ο πρώην κάτοχος χρήματος προπορεύεται ως κεφαλαιοκράτης και ο κάτοχος της εργατικής δύναμης τον ακολουθεί σαν εργάτης του. Ο πρώτος μ’ ένα πολυσήμαντο μειδίαμα και πολυάσχολος, ο δεύτερος συνεσταλμένος, δισταχτικός, σαν τον άνθρωπο που φέρνει στην αγορά για να πουλήσει το ίδιο το δικό του τομάρι, ξέροντας ότι το μόνο που τον περιμένει είναι το γδάρσιμο.

[v] Ο Marx (1978, τομ.3, σ.9) διατυπώνει επίσης εξαιρετικά επακριβώς την θέση του για την σχέση οικονομίας και πολιτικής:

Η ειδική οικονομική μορφή με την οποία αντλείται απλήρωτη εργασία από τους άμεσους παραγωγούς, καθορίζει τη σχέση κυριαρχίας και υποδούλωσης, όπως αναφύεται άμεσα από την ίδια την παραγωγή και που με τη σειρά της αντεπιδράει καθοριστικά πάνω της. Πάνω σ’ αυτήν βασίζεται, όμως, όλη η διαμόρφωση της οικονομικής κοινότητας, που αναφύεται από τις ίδιες τις σχέσεις παραγωγής και που ταυτόχρονα αναφύεται μαζί της η ειδική πολιτική μορφή. Πάντως στην άμεση σχέση των ιδιοτήτων των όρων παραγωγής με τους άμεσους παραγωγούς – μία σχέση, η κάθε φορά μορφή της οποίας ανταποκρίνεται με φυσικότητα, σε μία καθορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης του τρόπου δουλειάς, επομένως και στην κοινωνική παραγωγική της δύναμη – βρίσκουμε το ενδότατο μυστικό, την κρυμμένη βάση όλης της κοινωνικής συγκρότησης, επομένως και της πολιτικής μορφής της σχέσης κυριαρχίας και εξάρτησης, κοντολογίς της κάθε φορά ειδικής κρατικής μορφής.

[vi] O Μαρξ, σε αντίθεση με τον Ρικάρντο, υποστηρίζει ότι την αξία της εργατικής δύναμης (και εν τέλει την τιμή της, τον μισθό) συνδιαμορφώνουν όχι μόνο οι φυσικές ανάγκες διαβίωσης αλλά και το κοινωνικό κεκτημένο (που διαμορφώνεται πολύ πιο έντονα από τις πρώτες από την ταξική πάλη).

[vii] Δηλαδή οι επικρατούσες μέσες συνθήκες παραγωγής ενός προϊόντος και όχι ο συγκεκριμένος δαπανημένος χρόνος εργασίας σε κάθε επιμέρους μονάδα παραγωγής.

[viii] Μία αναλυτική παρουσία των ζητημάτων αυτών δίνεται στο Παράρτημα.

[ix] Στο ζήτημα αυτό ο West (1983) κάνει μία εντελώς άστοχη προσπάθεια να δείξει την ανωτερότητα της νεοκλασικής προσέγγισης έναντι του Μαρξισμού. Βάση της προσπάθειας του είναι η θέση ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ένα ενιαίο ποσοστό εκμετάλλευσης όπως υποθέτει ο Μαρξ και ότι εάν υπάρχουν πολλά διαφορετικά ποσοστά εκμετάλλευσης τότε δεν υπάρχει κανονικότητα της εργάσιμης ημέρας. Οπότε ο προσδιορισμός του χρόνου εργασίας γίνεται με βάση την οριακή θεωρία των ατομικών προτιμήσεων του Jevons. Πρόκειται για εξ ορισμού εσφαλμένη άποψη καθώς ο Μαρξ έκανε την αφαιρετική υπόθεση ενός ενιαίου ποσοστού εκμετάλλευσης για λόγους απλοποίησης. Εύκολα μπορεί κανείς να υποθέσει διαφορετικά ποσοστά εκμετάλλευσης (που άλλωστε δεν εξαρτώνται μόνο από την διάρκεια αλλά και την ένταση της εργασίας). Το κρίσιμο στοιχείο είναι η άνιση σχέση μεταξύ εργατών και καπιταλιστών – κάτι που ο Bohm-Bawerk αναγνώριζε έναντι του Jevons – και συνεπώς ότι οι δεύτεροι είναι αυτοί που επιβάλλουν κυρίως την διάρκεια του εργάσιμου χρόνου. Όσον δε αφορά τους πρώτους η κρίσιμη επιλογή δεν είναι μεταξύ ωρών εργασίας και μισθού αλλά μεταξύ μεγαλύτερης ή μικρότερης εκμετάλλευσης. Τέλος, η ύπαρξη πολλών ωραρίων δεν αναιρεί την υπόθεση της κανονικότητας.

Η Θεωρία Κατανάλωσης της Σχολής της Ρύθμισης: Αναλυτικά και Εμπειρικά Προβλήματα

4η Συνάντηση Ελλήνων Ιστορικών Οικονομικής Σκέψης

Πανεπιστήμιο Αθηνών

Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης

Παρασκευή 24 Μαϊου 2002

Η Θεωρία Κατανάλωσης της Σχολής της Ρύθμισης:

Αναλυτικά και Εμπειρικά Προβλήματα

Σταύρος Δ. Μαυρουδέας

Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

Τμήμα Οικονομικών Επιστημών

Ι. Εισαγωγή

Η Προσέγγιση της Ρύθμισης εγκαινιάσθηκε στην Γαλλία στην δεκαετία του 1970 όταν μία ομάδα οικονομολόγων (Aglietta (1979), Lipietz (1985), Boyer (1990) κλπ.) προσπάθησαν να ερμηνεύσουν την μακροπρόθεσμη δυναμική αλλαγής και σταθερότητας του καπιταλιστικού συστήματος. Η Ρύθμιση απέκτησε σημαντική διεθνή επιρροή μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980 που η επιρροή αυτή άρχισε να υποχωρεί. Παρόλα αυτά συνεχίζει να έχει αρκετούς οπαδούς μέσα στην Ριζοσπαστική Πολιτική Οικονομία και ιδιαίτερα σε ορισμένους επιμέρους κλάδους (π.χ. Περιφερειακά Οικονομικά). Μάλιστα μία σειρά έννοιες που προτάθηκαν από την Ρύθμιση – ο Φορντισμός και ο μετα-Φορντισμός είναι οι πιο δημοφιλείς – απέκτησαν την δική τους αυτοτελή ύπαρξη και υιοθετήθηκαν από άλλα θεωρητικά ρεύματα, πολλά από τα οποία ανήκουν σε επιστημονικά πεδία που δεν εντάσσονται αυστηρά στην Οικονομική Θεωρία (όπως τα διεπιστημονικά και κοινωνιολογικά πεδία της Θεωρίας Κατανάλωσης ή οι μετα-μοντέρνες φιλοσοφικές αναζητήσεις). Σε όλες αυτές τις περιοχές ο Φορντισμός συνδέεται με την καταναλωτική κοινωνία (δηλ. την άποψη ότι στα μέσα του 20ου αι. η στάση της κοινωνίας έναντι της ατομικής, ιδιωτικής κατανάλωσης άλλαξε προς όφελος του καταναλωτισμού). Αντίστοιχα, ο μετα-Φορντισμός συνδέεται με την πεποίθηση ότι στο τελευταίο τέταρτο του 20ου αι. υπήρξε ένας κορεσμός των μαζικών τυποποιημένων αγορών καταναλωτικών προϊόντων και μία στροφή σε μικρότερες αγορές διαφοροποιημένων αγαθών.

Η εργασία αυτή αναλύει κριτικά την θεωρία Κατανάλωσης της Ρύθμισης η οποία, παρόλο ότι συνιστά ένα κρίσιμο και αναντικατάστατο στοιχείο του θεωρητικού οικοδομήματος της Ρύθμισης, συνήθως παραγνωρίζεται. Επειδή η έννοια του Φορντισμού γεννήθηκε μέσα από την Συζήτηση για την Εργασιακή Διαδικασία (Labour Process Debate), συνήθως παραγνωρίζεται ότι κατά την Ρύθμιση δηλώνει την σύζευξη μαζικής παραγωγής (ένα δημιούργημα που αποδίδεται στον Ταιηλορισμό) και της μαζικής κατανάλωσης. Η δεύτερη είναι ένα sine qua non στοιχείο του όρου. Η Ρύθμιση επικεντρώνει πάνω στην κατανάλωση της εργατικής τάξης, τις αλλαγές και τις μακροοικονομικές επιπτώσεις της. Ενστερνίζεται ένα επιχείρημα το οποίο ήταν εξαιρετικά δημοφιλές στις δεκαετίες του 1960 και 1970 αλλά και σήμερα, ιδιαίτερα στην θεωρία κατανάλωσης: ότι μετά τον 2ο Παγκ. Πόλεμο έλαβαν χώρα μία σειρά δομικές αλλαγές που μετέτρεψαν τους εργάτες σε σημαντικούς καταναλωτές μαζικών προϊόντων και έτσι προήλθαν οι αναγκαίες αγορές που εξασφάλισαν την μετα-πολεμική «χρυσή εποχή» του καπιταλισμού. Ακολούθως η κρίση του 1973 ερμηνεύεται σαν αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, του κορεσμού των μαζικών αγορών και την δημιουργίας διαδικασιών διαφοροποίησης των καταναλωτικών προτιμήσεων που οδηγούν προς μικρές εξειδικευμένες αγορές. Η δημοτικότητα αυτού του κομψού σεναρίου ξεπερνά τα όρια της Πολιτικής Οικονομίας και διαχέεται σε μία σειρά άλλες επιστημονικές περιοχές και ιδιαίτερα στις πολιτιστικές σπουδές (cultural studies), στις θεωρίες του χώρου, στις αναλύσεις των συστημάτων διατροφής και των καταναλωτικών προτύπων.

Η παρούσα μελέτη αμφισβητεί την εμπειρική και αναλυτική αξιοπιστία του σεναρίου της Ρύθμισης. Πρώτον, δείχνεται ότι η εργατική κατανάλωση αποτελούσε μία μαζική αγορά για καπιταλιστικά προϊόντα πολύ πριν την υποτιθέμενη Φορντική εποχή. Επιπλέον αποδεικνύεται ότι δεν είναι αναγκαίο να υπάρχει μαζική παραγωγή πριν από την μαζική κατανάλωση. Επίσης, αντίθετα με τους ισχυρισμούς της Ρύθμισης, η μαζική παραγωγή και η ουσιαστική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο έλαβε χώρα πριν από τις αρχές του 20ου αι. Κατά συνέπεια το 1929 δεν ήταν κρίση υποκατανάλωσης καθώς το βασικό πρόβλημα δεν ήταν η έλλειψη μαζικής κατανάλωσης έτσι ώστε να πραγματοποιηθεί η μαζική παραγωγή.

Δεύτερον, υποστηρίζεται ότι το αναλυτικό πλαίσιο της Ρύθμισης είναι εξαιρετικά προβληματικό. Συγκεκριμένα, η θεωρία προσδιορισμού του μισθού της είναι αναλυτική και εμπειρικά αβάσιμη καθώς προσφεύγει σε μία αμφιλεγόμενη θεσμιστική και πολιτικιστική οπτική, η οποία είναι υποδεέστερη της Μαρξικής θεωρίας της αξίας της εργασιακής δύναμης. Επιπρόσθετα, οι έννοιες του Καθεστώτος Συσσώρευσης και του Τρόπου Ρύθμισης έχουν περιορισμένη ερμηνευτική αξία και αδυνατούν να συλλάβουν ορθά τόσο τον συντονισμό παραγωγής – ζήτησης όσο και τις κοινωνικές λειτουργίες που τον στηρίζουν. Τέλος, η προσπάθεια να αναλυθεί η ιστορική δυναμική του καπιταλισμού μέσα από ένα σχήμα αναπαραγωγής – όπως κάνει η Ρύθμιση και ιδιαίτερα ο Aglietta (1979) – είναι προβληματική και δεν συμφωνεί ούτε με τις προθέσεις του Marx για τα δικά του σχήματα αναπαραγωγής ούτε με την πραγματική λειτουργία του καπιταλισμού. Τα σχήματα αναπαραγωγής εστιάζουν εξ ορισμού πάνω στον συντονισμό προσφοράς και ζήτησης και στην εξασφάλιση ισορροπίας και κάνουν αφαίρεση άλλων κρίσιμων διαστάσεων του καπιταλιστικού συστήματος. Υπό αυτό το πρίσμα υποστηρίζεται ότι η υπόθεση του Aglietta (1979) ότι υπάρχει πρωτοκαθεδρία του τμήματος παραγωγής αγαθών κεφαλαίου έναντι του τμήματος παραγωγής μισθιακών αγαθών είναι αυθαίρετη και εσφαλμένη.

II. Η Θεωρία κατανάλωσης της Ρύθμισης

Η θεωρία κατανάλωσης της Ρύθμισης βασίζεται σε μία απλή και κομψή ιδέα. Στα προ-Φορντιστικά στάδια οι εργάτες εμπλέκονταν στο καπιταλιστικό σύστημα μέσω κυρίως της παραγωγής, ενώ η κατανάλωση τους παρέμενε προσανατολισμένη σε μη-καπιταλιστικά προϊόντα. Ταυτόχρονα κυριαρχούσε η εξαγωγή απόλυτης υπεραξίας (η εξαγωγή σχετικής υπεραξίας είχε πολύ περιορισμένο ρόλο), η αξία της εργασιακής δύναμης καθοριζόταν ατομικά και μέσω της αγοράς και η παραγωγή κοινωνικοποιούνταν (δηλαδή τα ατομικά κεφάλαια συσχετίζονταν μεταξύ τους) μόνο μέσω της αγοράς καθώς το κράτος είχε ένα περιορισμένο οικονομικό ρόλο. Οι βασικοί αγοραστές των καπιταλιστικών προϊόντων ήταν οι ίδιοι οι καπιταλιστές και τα μεσαία στρώματα. Επιπλέον δεν υπήρχε η ανάγκη μίας εκτός παραγωγής κοινωνικής ρύθμισης της διαδικασίας καπιταλιστικής αναπαραγωγής (μέσω της τυποποίησης των καταναλωτικών προτύπων) καθώς οι καπιταλιστές και τα μεσαία στρώματα διαμόρφωναν την κατανάλωση τους με βάση τα καπιταλιστικά πρότυπα και αναγκαιότητες. Όμως οι εργατικές διεκδικήσεις και ο ενδο-καπιταλιστικός ανταγωνισμός περιόριζαν την εξαγωγή απόλυτης υπεραξίας και οδήγησαν στην υπερίσχυση της σχετικής υπεραξίας (που είναι πιο ευέλικτη) μέσω της υιοθέτησης της Ταιηλορικής μαζικής παραγωγής τυποποιημένων εμπορευμάτων. Αυτή η φθηνά παραγόμενη (ανά μονάδα) μάζα τυποποιημένων καπιταλιστικών εμπορευμάτων χρειαζόταν μία εξίσου μαζική αγορά, καθώς οι καπιταλιστές και τα μεσαία στρώματα δεν επαρκούσαν για να την απορροφήσουν. Για να επιτευχθεί αυτό καταστράφηκε ο παραδοσιακός τρόπος ζωής της εργατικής τάξης και έτσι η εργατική κατανάλωση (και η αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης) ωθήθηκε προς τα καπιταλιστικά εμπορεύματα.

Οι αλλαγές αυτές, κατά το σενάριο της Ρύθμισης, επηρέασαν καθοριστικά την διαδικασία προσδιορισμού του μισθού. Στα προ-Φορντικά στάδια η εργασιακή δύναμη ήταν ένα εμπόρευμα που η αξία του καθοριζόταν ανταγωνιστικά στην αγορά σύμφωνα με την αξία του καλαθιού εμπορευμάτων που παραδοσιακά κατανάλωναν οι εργάτες (και τα οποία, πάντα κατά το σενάριο της Ρύθμισης, δεν ήταν καπιταλιστικά προϊόντα). Ο μισθός ήταν η τιμή αυτής της αξίας, σύμφωνα με την κλασική Μαρξική διαδικασία προσδιορισμού της. Οι μειώσεις μισθών δεν είχαν αρνητικές επιπτώσεις για την καπιταλιστική αναπαραγωγή γιατί αύξαναν τα κέρδη ενώ ο περιορισμός της εργατικής κατανάλωσης επηρέαζε μόνο τους ανεξάρτητους μη-καπιταλιστές παραγωγούς και, μέσω αυτών, τους εισοδηματίες. Αντίθετα, στον Φορντισμό οι μισθοί δεν αντιπροσωπεύουν μόνο ένα κόστος αλλά ταυτόχρονα και μία αγορά για την καπιταλιστική παραγωγή. Επιπλέον, η εργασιακή δύναμη παύει να είναι ένα εμπόρευμα (ή γίνεται ένα εξαιρετικά ιδιόμορφο τέτοιο) και η αξία της δεν καθορίζεται πλέον σύμφωνα με την ταξική πάλη στην παραγωγή (που αφορά κυρίως την διαίρεση του εργάσιμου χρόνου) αλλά σύμφωνα με (α) τους αγώνες για την διανομή εισοδήματος και (β) την διαχείριση της ενεργούς ζήτησης για την καπιταλιστική μαζική παραγωγή. Κατά συνέπεια οι μισθοί δεν καθορίζονται σύμφωνα με την Μαρξική σχέση αξίας – τιμής αλλά σύμφωνα με εκτός παραγωγής προσδιορισμούς και αγώνες που οδηγούν σε θεσμοποιημένους συμβιβασμούς. Οι τελευταίοι έχουν μόνο μία αδύναμη και εξωτερική συσχέτιση με την σφαίρα της παραγωγής καθώς υποτίθεται ότι αυτοί οι θεσμοποιημένοι συμβιβασμοί γύρω από την διανομή εισοδήματος συνδέουν τον μισθό με την παραγωγικότητα της εργασίας. Η κοινωνικοποίηση της καπιταλιστικής παραγωγής δεν πραγματοποιείται μέσω των κλασικών μηχανισμών της αγοράς αλλά μέσω συλλογικών εποπτικών μηχανισμών και θεσμών. Οι τελευταίοι συνυπολογίζουν τόσο τα συλλογικά συμφέροντα των καπιταλιστών όσο και την πίεση της εργατικής τάξης και διαμορφώνουν ιστορικά συγκεκριμένους συμβιβασμούς που υποστηρίζουν την αναπαραγωγή του καπιταλισμού. Επομένως, η οικονομική αναπαραγωγή θεωρείται ότι όχι μόνο απλά βασίζεται κρίσιμα αλλά δεν μπορεί να επιτευχθεί καθόλου χωρίς εξω-οικονομικά θεσμικά υποστηρίγματα.

Η έννοια του κανόνα κατανάλωσης (κατανάλωση norm) –  που πρωτοεισαγάγει ο Aglietta (1979) με βάση το δικό του μοντέλο αναπαραγωγής – αποτελεί την πληρέστερη εκδοχή αυτής της θέσης. Υποστηρίζει ότι οι κινητήριες ωθήσεις (motive impulses) για τον μετασχηματισμό των παραγωγικών δυνάμεων γεννιούνται στο Τμήμα Ι (παραγωγή μέσων παραγωγής). Υπάρχει επομένως μία εγγενής τάση άνισης ανάπτυξης μεταξύ του Τμήματος Ι και του Τμήματος ΙΙ (παραγωγή μέσων κατανάλωσης), η οποία εγγράφεται στη δομή του κοινωνικού κεφαλαίου μέσω της αύξησης της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου. Όμως, επειδή η σχετική υπεραξία εξάγεται μέσω της μείωσης του χρόνου εργασίας που χρειάζεται για την αποκατάσταση της εργασιακής δύναμης, μπορεί μόνο να προκύψει μέσω του μετασχηματισμού σων συνθηκών παραγωγής των εμπορευμάτων του Τμήματος ΙΙ. Αυτό απαιτεί το Τμήμα ΙΙ να μπορεί να απορροφήσει τα εμπορεύματα που παράγονται από το Τμήμα Ι και να τα ενσωματώσει σαν σταθερό κεφάλαιο σε εκείνες τις διαδικασίες παραγωγής που μειώνουν την αξία των μέσων κατανάλωσης. Εάν αυτή η προϋπόθεση δεν επιτευχθεί τότε η άνιση ανάπτυξη του Τμήματος ΙΙ θα εξασκήσει μία φθοροποιά επίδραση στην κεφαλαιακή συσσώρευση. Μόνο μέσω της επαναστατικοποίησης των συνθηκών διαβίωσης της τάξης των μισθωτών μπορεί αυτός ο φραγμός, ο οποίος υπολανθάνει μονίμως, να αναιρεθεί και συνεπώς να επιτευχθεί η αρμονική ανάπτυξη των δύο τμημάτων παραγωγής, τουλάχιστον κατά τάση. Αυτό απαιτεί ταυτόχρονα και την ηγεμονία των εμπορευματοποιημένων αγαθών έναντι των μη-εμπορευματοποιημένων στην κατανάλωση των μισθωτών και την μαζική παραγωγή των πρώτων έτσι ώστε να μειωθεί η ανά μονάδα αξία τους και συνεπώς να μειωθεί το κόστος της αναπαραγωγής της εργασιακής δύναμης. Η αυξανόμενη κοινωνική ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά, που προηγουμένως θεωρούνταν είδη πολυτελείας, εξασφαλίζει ότι αυτά μπορούν να παραχθούν κερδοφόρα από τους καπιταλιστές και επομένως να μετακινηθούν από το υπο-Τμήμα ΙΙβ (παραγωγή καταναλωτικών ειδών πολυτελείας) στο υπό-Τμήμα ΙΙα (παραγωγή βασικών καταναλωτικών ειδών). Τότε η τεχνολογική πρόοδος μπορεί να αναπτυχθεί πλήρως και οι αυξήσεις της παραγωγικότητας στο Τμήμα Ι βρίσκουν τις απαιτούμενες διεξόδους τους στο Τμήμα ΙΙ. Αυτές οι ανεμπόδιστες αυξήσεις της παραγωγικότητας στο Τμήμα ΙΙ μειώνουν την ανά μονάδα αξία των προϊόντων του και συνεπώς αυξάνουν την εξαγωγή σχετικής υπεραξίας. Η αύξηση της τελευταίας επιτρέπει αυξήσεις του πραγματικού μισθού. Αυτή η οργανική σύνδεση των δύο τμημάτων παραγωγής επιτυγχάνεται μόνο στο εντατικό ΚΣ, όπου η εμπορευματική κυκλοφορία οργανώνεται σύμφωνα με γενικά πρότυπα καθώς έχει δημιουργηθεί ο κοινωνικός κανόνας κατανάλωσης των μισθωτών.

IΙΙ. Πότε και πως εμπορευματοποιήθηκε η κατανάλωση της εργατικής τάξης;

Η ιδιαίτερη μαρξίζουσα χροιά της Ρύθμισης – που την διαφοροποιεί από τις περισσότερες μεταμοντέρνες προσεγγίσεις – έγκειται στην υπόθεση ότι η κατανάλωση της εργατικής τάξης θεωρείται μη-καπιταλιστική πριν από τον Φορντισμό.

Όμως η εμπορευματοποίηση εν γένει δεν είναι ταυτόσημη με την καπιταλιστική εμπορευματοποίηση. Η ουσιαστική αυτή διάκριση αυτή αντιμετωπίζεται επιπόλαια από πολλούς οπαδούς και συμπαθούντες της Ρύθμισης, όπως ο De Vroey (1984). Ο τελευταίος υποστηρίζει ότι η κατανάλωση των εργατών κατά την διάρκεια του καθεστώτος της εκτατικής συσσώρευσης χαρακτηριζόταν από: α) την κυριαρχία των μη-εμπορευματικών σχέσεων πάνω στις εμπορευματικές. β) την αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης κυρίως μέσω οικιακών δραστηριοτήτων, γ) το ότι ο μισθός έπαιζε μόνο συμπληρωματικό ρόλο σ’ αυτή την αναπαραγωγή και δ) ότι ο μεγαλύτερος όγκος των εμπορευμάτων που αγόραζαν οι εργάτες ήταν μη-καπιταλιστικά. Αυτή είναι η ισχυρή εκδοχή, ενώ ο Lipietz (1984a:96) υιοθετεί μία πιο ήπια, υποστηρίζοντας ότι κατά την διάρκεια της εκτατικής συσσώρευσης οι μισθωτοί εργάτες «δεν είχαν πρακτικά καμία πρόσβαση σε καπιταλιστικά προϊόντα». Στην ισχυρή εκδοχή η διάκριση μεταξύ εμπορευμάτων εν γένει και καπιταλιστικών εμπορευμάτων δεν είναι σημαντική, εφόσον υποτίθεται ότι η κατανάλωση της εργατικής τάξης συνολικά ήταν εκτός της σφαίρας της εμπορευματοποίησης και στο μικρό βαθμό που εμπορευματοποιούνταν απαρτιζόταν από μη-καπιταλιστικά εμπορεύματα. Δηλαδή η οικιακή παραγωγή, η μικρή εμπορευματική παραγωγή και γεωργία απομένουν οι βασικοί προμηθευτές των μέσων συντήρησης των εργατών. Από την άλλη πλευρά, η ήπια εκδοχή παρακάμπτει το ερώτημα της έκτασης της εμπορευματοποίησης της κατανάλωσης της εργατικής τάξης (δηλαδή αν είχε εμπορευματοποιηθεί κατά πλειοψηφία ή όχι) και υποστηρίζει μόνο ότι στο βαθμό που είχε εμπορευματοποιηθεί δεν περιλάμβανε κυρίως καπιταλιστικά εμπορεύματα. Στην περίπτωση αυτή η διάκριση μεταξύ καπιταλιστικών και μη-καπιταλιστικών εμπορευμάτων είναι καθοριστική, γιατί μπορεί να γίνει αποδεκτό ότι η κατανάλωση των εργατών είχε εμπορευματοποιηθεί αλλά τα αγαθά αυτά ήταν μη-καπιταλιστικά εμπορεύματα.

Η ισχυρή εκδοχή συναντά ανυπέρβλητα προβλήματα όταν αντιμετωπίζει την ιστορική πραγματικότητα. Η κατανάλωση της εργατικής τάξης είχε εμπορευματοποιηθεί από τα πρώτα βήματα του καπιταλισμού. Μάλιστα αυτή η εμπορευματοποίηση ήταν ακόμη πιο έντονη αν αναφερθεί κανείς – όπως κάνουν πολλοί Ρυθμιστές – σε όλους όσους ΄λαμβάνουν εισόδημα με την μορφή του μισθού (τους μισθωτούς.

Η ήπια εκδοχή προτείνει μία ευφυέστερη αλλά εξίσου προβληματική άποψη. Η κατανάλωση των εργατών μπορεί vα ηγεμονεύθηκε από τις εμπορευματικές σχέσεις, αλλά αυτές ήταν κυρίως μη-καπιταλιστικές μέχρι την δεκαετία του 1920. Το εσφαλμένο και αυτής της άποψης πηγάζει από την αδυναμία της να κατανοήσει:

(1) πως ο καπιταλισμός μπορεί να αφομοιώσει λειτουργικά τα στοιχεία προ-καπιταλιστικών συστημάτων χωρίς να τους αφήνει ούτε καν κατάλοιπα μίας ανεξάρτητης και αυτόνομης ύπαρξης αλλά και χωρίς να παρεμποδίζεται από αυτά.

(2) ότι οι μαζικές αγορές μπορούν να υπάρξουν και χωρίς την συγκέντρωση και την συγκεντροποίηση του λιανικού εμπορίου.

(3) ότι η μαζική κατανάλωση μπορεί να υπάρχει πριν από την μαζική παραγωγή.

IV. Ήταν ένας θεσμικά εξασφαλισμένος μισθός απαραίτητος για την μαζική κατανάλωση;

Για την Ρύθμιση η δεκαετία του 1920 μαστιζόταν από ανεπάρκεια της εργατικής κατανάλωσης, η οποία ξεπεράσθηκε μόνο αργότερα με την δημιουργία του κοινωνικού κανόνα κατανάλωσης από τον Φορντισμό. Ο τελευταίος υποτίθεται ότι διασφάλιζε την σύνδεση των μισθών με την παραγωγικότητα και συνεπώς την ομαλή εξέλιξη της καπιταλιστικής συσσώρευσης (εφόσον η ζήτηση μπορούσε να συντονισθεί λειτουργικά με την προσφορά). Πίσω από αυτή την εμπειρική πεποίθηση βρίσκεται μία θεωρία καθορισμού του μισθού που είναι ριζικά διαφορετική από αυτή της Κλασικής Πολιτικής Οικονομίας αλλά και αυτή του Marx.

Η Μαρξική προσέγγιση υποστηρίζει ότι ο μισθός είναι η χρηματική τιμή της αξίας της εργασιακής δύναμης. Η τελευταία αντιπροσωπεύει τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας για την παραγωγή του καλαθιού εμπορευμάτων που χρειάζεται να καταναλώσουν οι εργάτες, υπό τις επικρατούσες παραγωγικές και κοινωνικές συνθήκες, για να αναπληρώσουν την κούραση τους από την εργασία. Ο μισθός, δηλαδή η τιμιακή έκφραση αυτής της αξίας, πρέπει να καλύπτει το κόστος απόκτησης αυτού του καλαθιού εμπορευμάτων. Επομένως για τον Marx η αξία του ιδιόμορφου (suis generis) εμπορεύματος «εργασιακή δύναμη» εκφράζεται στην χρηματική τιμή του (μισθός) με την διαμεσολάβηση ενός συνόλου αξιών-χρήσης (του καλαθιού των μισθιακών αγαθών). Η προσέγγιση αυτή έχει σημαντικά πλεονεκτήματα. Πρώτον, μπορεί να συλλάβει ορθά την ασύμμετρη βαρύτητα της εργατικής και της αστικής τάξης. Η τελευταία έχει μία άμεση εικόνα των αξιακών σχέσεων ενώ η πρώτη έχει μία έμμεση μόνο (η οποία διαμεσολαβείται κρίσιμα από τις αξίες-χρήσης). Δεύτερον, μπορεί, κατά συνέπεια, να ερμηνεύσει τα δομικά πλεονεκτήματα που απολαμβάνουν οι καπιταλιστές έναντι των εργατών σε μία καπιταλιστική οικονομία. Τρίτον, μπορεί να συλλάβει την πρωταρχικότητα της ταξικής πάλης στην παραγωγή σχετικά με τις συνθήκες εργασίας και τον τρόπο με τον οποίο συνδέεται με την ταξική πάλη στη διανομή* αντίθετα με τις προσεγγίσεις του μεριδίου μισθών (wage share approaches) που εστιάζουν μόνο στην τελευταία. Έτσι, για τον Marx είναι ο αναγκαίος χρόνος εργασίας – διαμεσολαβούμενος από το καλάθι μισθιακών εμπορευμάτων – που λειτουργεί σαν άξονας καθορισμού του κονδυλίου μισθών και επομένως της έκτασης της εργατικής κατανάλωσης. Συνεπώς, ο προσδιορισμός της αξίας της εργασιακής δύναμης είναι όμοιος με αυτόν όλων των άλλων εμπορευμάτων. Όμως ταυτόχρονα η εργασιακή δύναμη είναι ένα εμπόρευμα διαφορετικό από όλα τα υπόλοιπα εφόσον υφίσταται μόνο σαν μία ικανότητα ενός ζώντος ατόμου και είναι αχώριστη από τον φορέα της. Με αυτή την έννοια η αξία της εργασιακής δύναμης καθορίζεται από την αξία των αναγκαίων μέσων επιβίωσης του εργάτη ως εργάτη. Αυτό εισάγει ένα δυναμικό στοιχείο που διαφοροποιεί την αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης από αυτή όλων των υπόλοιπων εμπορευμάτων. Η αξία της εργασιακής δύναμης συναποτελείται από δύο μέρη (βλέπε Marx (1968:222 και 1982:275): α) ένα φυσικό τμήμα, που καλύπτει τις «φυσικές ανάγκες» (τροφή, ένδυση, καύσιμα, στέγαση κλπ.) και, β) ένα ιστορικό και κοινωνικό τμήμα, που αντανακλα το επίπεδο πολιτισμού κάθε κοινωνίας και ιδιαίτερα τις συνθήκες υπό τις οποίες – και κατά συνέπεια τις συνήθειες και τις προσδοκίες με τις οποίες – η τάξη των ελεύθερων εργατών διαμορφώνεται.

Από την άλλη πλευρά, η Μαρξική θεωρία μισθού δεν ταυτίζει απλοϊκά τον αναγκαίο χρόνο εργασίας με τον μισθό. Το φυσικό τμήμα θέτει μόνο το ελάχιστο όριο. Η αξία της εργασιακής δύναμης και ο μισθός συνήθως είναι υψηλότερα. Υπάρχει όμως ένα ανώτερο όριο το οποίο δίνεται από το ποσοστό κέρδους. Όπως εύστοχα υποστηρίζει ο Rosdolsky (1977:284): «… η εργασία υπόκειται στην οικονομική ισχύ του κεφαλαίου στον καπιταλισμό από την αρχή , και το «μερίδιο» της πρέπει φυσικά πάντα να εξαρτάται από το «μερίδιο» του κεφαλαίου. Υπάρχει επομένως ένα πραγματικό ανώτατο όριο του μισθού που δίνεται από το μέγεθος του κέρδους, και, ακριβέστερα, από την κίνηση του ποσοστού κέρδους».

Η Ρύθμιση ακολουθεί μία διαφορετική και εξαιρετικά προβληματική λογική. Ο Μαρξικός προσδιορισμός του μισθού γίνεται αποδεκτός μόνο για τις προ-Φορντιστικές περιόδους. Εξαιρετικά περίεργα όμως, η σύνδεση της αξίας της εργασιακής δύναμης με τον μισθό – μέσω της διαμεσολάβησης του καλαθιού μισθιακών αγαθών – γίνεται αποδεκτή μόνο όταν τα αγαθά αυτά είτε δεν είναι εμπορεύματα είτε δεν είναι καπιταλιστικά εμπορεύματα. Εάν η Ρύθμιση ήταν πιο προσεκτική θα αναγνώριζε ότι αυτό θέτει σοβαρά προβλήματα στην επιπόλαιη υποστήριξη εκ μέρους της της Μαρξικής προσέγγισης για τις προ-Φορντιστικές περιόδους. Από την άλλη πλευρά, η Μαρξική θεώρηση απορρίπτεται στην περίπτωση του Φορντισμού. Μόλις η εργατική κατανάλωση υποτίθεται ότι εμπορευματοποιείται (καπιταλιστικά), η συσχέτιση μεταξύ κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας και μισθού διαρυγνύεται. Τότε ο μισθός θεωρείται ότι είναι απλά ένα ποσό χρήματος (το μερίδιο μισθών) που αποκτάται μέσω της ταξικής πάλης στην διανομή. Η μόνη σχέση του με την παραγωγή είναι μέσω της υπόθεσης ότι η ταξική πάλη στην διανομή αφορά το μοίρασμα των αυξήσεων της παραγωγικότητας. Όχι μόνο αυτό αλλά επιπλέον υποστηρίζεται ότι ο καπιταλισμός συνολικά (το κεφάλαιο εν γένει, ξεπερνώντας τα μυωπικά συμφέροντα των ατομικών καπιταλιστών) προωθεί αυτό το μοίρασμα ακριβώς επειδή διασφαλίζει την ισορροπία μεταξύ του Τμήματος Ι και του Τμήματος ΙΙ και συνεπώς την ομαλή πρόοδο της καπιταλιστικής συσσώρευσης.

Αυτή η σύνδεση του μισθού με την παραγωγικότητα – που υποτίθεται ότι αποτέλεσε την συνταγή επιτυχίας του Φορντισμού – εξαρτάται καθοριστικά από θεσμικούς διακανονισμούς (συλλογικές διαπραγματεύσεις, κρατικό παρεμβατισμό στις μισθολογικές διαπραγματεύσεις, την συγκρότηση των απαραίτητων χρηματοπιστωτικών μηχανισμών κλπ.). Κατά την Ρύθμιση, σ’ αυτή την διαδικασία τα θεσμικά, ιδεολογικά και πολιτιστικά στοιχεία είναι εξίσου σημαντικά – αν όχι σημαντικότερα – με τα οικονομικά στοιχεία. Αντιθέτως, η κλασική Μαρξική προσέγγιση προνομοποιεί ορθά την σφαίρα της οικονομίας (και ιδιαίτερα την παραγωγή) και ακολούθως – σε ένα χαμηλότερο επίπεδο αφαίρεσης – συνυπολογίζει τις πολιτικές, ιδεολογικές και πολιτιστικές σχέσεις.

Τα επιχειρήματα της Ρύθμισης έχουν σοβαρά προβλήματα εμπειρικής επιβεβαίωσης. Η υποτιθέμενη σύνδεση πραγματικών μισθών και αυξήσεων της παραγωγικότητας – και φυσικά το βασιζόμενο πάνω σ΄ αυτήν υποτιθέμενο κοινωνικό συμβόλαιο κεφαλαίου – εργασίας – έχει διαψευσθεί πειστικά από πολλές μελέτες (π.χ. Brenner & Glick 1991:93). Συγκεκριμένα, οι Brenner & Glick (1991:82-3) αποδεικνύουν ότι δεν υπήρξε υστέρηση της εργατικής κατανάλωσης στην δεκαετία του 1920: το μερίδιο μισθών αυξήθηκε στην περίοδο 1850-1914 ενώ επίσης αυξήθηκε δραματικά ο πραγματικός μισθός στον βιομηχανικό τομέα στην περίοδο από τα τέλη του 1ου Παγκ. Πολέμου. Συνεπώς, οι Brenner & Glick (1991:50,54) επικρίνουν ορθά την θέση της Ρύθμισης σε τρία επίπεδα. Πρώτον, δεν μπορεί να υπάρχει μία μορφή καπιταλισμού όπου να κυριαρχεί μακροχρόνια η απόλυτη υπεραξία. Δεύτερον, αμφισβητούν την Ρυθμιστική αντίληψη ότι για μία ολόκληρη μακρά καπιταλιστική εποχή (το εκτατικό ΚΣ) η καπιταλιστική συσσώρευση λάμβανε χώρα χωρίς σημαντικές αυξήσεις τόσο στον πραγματικό μισθό όσο και στην συνολική κατανάλωση. Τρίτον, αντικρούουν το Ρυθμιστικό επιχείρημα ότι η έλλειψη θεσμικά διασφαλισμένων επιπέδων κατανάλωσης (δηλαδή ο Φορντιστικός κοινωνικός συμβιβασμός) είναι ένα εμπόδιο για τους σκοπούς και την ένταση της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Οι Brenner & Glick (1991:54) υποστηρίζουν ορθά ότι «όπου έχουν πλήρως εγκαθιδρυθεί οι καπιταλιστικές κοινωνικές – περιουσιακές σχέσεις, μπορούμε να αναμένουμε, με όλα τα υπόλοιπα παραμένοντα ίσα: ανάπτυξη στη βάση της σχετικής υπεραξίας* μακροχρόνια καπιταλιστική συσσώρευση που φέρνει αυξήσεις σε μισθούς και συνολική κατανάλωση* και επενδύσεις και μειώνουσα τα κόστη τεχνική αλλαγή που οδηγεί σε, αλλά δεν περιορίζεται αναγκαία από, μεγέθυνση της μαζικής αγοράς».

Επίσης οι Dumenil & Levy (1988:4) έχουν προσφέρει μία ακριβή κριτική του Ρυθμιστικού σεναρίου. Παίρνοντας σαν βάση σύγκρισης την περίοδο πριν τον 1ο Παγκ. Πόλεμο, ελέγχουν ορισμένες καθοριστικές Ρυθμιστικές υποθέσεις όσον αφορά την περίπτωση των ΗΠΑ και της Γαλλίας. Σχετικά με την κατανάλωση, ελέγχουν τις Ρυθμιστικές υποθέσεις ότι η μετά τον 2ο Παγκ. Πόλεμο περίοδος – συγκρινόμενη με την δεκαετία του 1920 και την περίοδο πριν τον 1ο Παγκ. Πόλεμο – χαρακτηριζόταν από (α) ένα υψηλότερο ποσοστό αύξησης των μισθών και, (2) ένα υψηλότερο μερίδιο κατανάλωσης. Συμπεραίνουν ότι ενώ τα Γαλλικά δεδομένα επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις αυτές, τα Αμερικανικά τις διαψεύδουν καταφανώς. Από την άλλη, η έρευνα των Dumenil & Levy ανατρέπει τις Ρυθμιστικές υποθέσεις όχι μόνο για την περίοδο του μεσοπολέμου αλλά και για αυτή μετά τον 2ο Παγκ. Πόλεμο, όπου μόνο μία από όλες τις υποθέσεις (αυτή για ένα υψηλότερο ποσοστό αύξησης των μισθών) επιβεβαιώνεται ανεπιφύλακτα. Η άλλη για ένα υψηλότερο μερίδιο κατανάλωσης απορρίπτεται αδιαμφισβήτητα. Συνεπώς, υποστηρίζουν ότι δεν υπήρξε αλλαγή στο επίπεδο κατανάλωσης της εργατικής τάξης μεταξύ της «προ-Φορντιστικής» περιόδου της δεκαετίας του 1920 και της Φορντιστικής περιόδου. Οι Dumenil & Levy (1993:236-9) αποδεικνύουν ότι, στην περίπτωση της Αμερικανικής οικονομίας, το μερίδιο της ακαθάριστης κατανάλωσης στο Εγχώριο Καθαρό Προϊόν δεν ήταν ιδιαίτερα χαμηλό. Αντιθέτως, το μερίδιο της κατανάλωσης στο Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν κατά την διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου ραγδαίας οικονομικής ανάπτυξης ήταν 20% χαμηλότερο από αυτό της υποτιθέμενης υποκαταναλωτικής δεκαετίας του 1920.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η Ρυθμιστική ερμηνεία της Μεγάλης Ύφεσης σαν κρίσης υποκατανάλωσης είναι επίσης αμφισβητήσιμη, εφόσον δεν επιβεβαιώνεται η υπόθεση της περί ελλειπούς ζήτησης συνδυασμένης με αυξημένη κατανάλωση στην δεκαετία του 1920. Όχι μόνο δεν ευσταθεί η θέση περί ανεπαρκούς καταναλωτικής ζήτησης στην δεκαετία του 1920 αλλά επίσης δεν τεκμηριώνεται η ανεπαρκής ζήτηση κεφαλαιακών αγαθών από το Τμήμα ΙΙ. Άλλωστε, όπως επισημαίνουν οι Brenner & Glick (1991:80), ακόμη και εάν ίσχυε το τελευταίο, γιατί δεν θα μπορούσε να αναπληρωθεί από την ζήτηση για κεφαλαιακά αγαθά από επιχειρήσεις που επιζητούσαν να παραμείνουν ανταγωνιστικές μέσω τεχνολογικής καινοτομίας (η οποία θα μπορούσε να αυξάνει την απασχόληση και συνεπώς και την καταναλωτική ζήτηση); Εξάλλου η αύξηση της ζήτησης και της κατανάλωσης μπορεί γενικά να μεγαλώσει γρηγορότερα μέσω μίας αύξησης της επένδυσης που οδηγεί στην πρόσληψη περισσότερων εργατών παρά μέσω μίας αύξησης του μισθού ανά εργάτη.

V. Υπάρχει μία υλική ανεπάρκεια στην συσσώρευση στο τμήμα παραγωγής μέσων κατανάλωσης;

Ένας από τους βασικούς πυλώνες της Ρυθμιστικής θεωρίας κατανάλωσης είναι η θολή διατύπωση ότι «οι κινητήριες ωθήσεις» (‘motive impulses’) για τον μετασχηματισμό των παραγωγικών δυνάμεων γεννιούνται στο Τμήμα Ι. Αυτό συνεπάγεται ότι υπάρχει μία δομικά εγχαραγμένη πιθανότητα η συσσώρευση στο τμήμα που παράγει μέσα κατανάλωσης να υστερεί έναντι αυτής του τμήματος που παράγει μέσα παραγωγής. Συνεπώς, κάθε ΚΣ – και οι κοινωνικο-οικονομικοί θεσμοί του συνοδεύοντως το ΤΡ – πρέπει να επινοήσουν μία ιστορικά συγκεκριμένη λύση στο πρόβλημα αυτό. Ξανά ο Aglietta (1979) προσφέρει την πληρέστερη εκδοχή αυτής της άποψης με την υπόθεση του περί «κινητήριων ωθήσεων». Ο Mavroudeas (1992) έχει δείξει αναλυτικά ότι αυτή είναι μία αστήρικτη θέση.

Στην πραγματικότητα, ο Aglietta υποστηρίζει ότι οι κινητήριες ωθήσεις για τον μετασχηματισμό των παραγωγικών δυνάμεων προκύπτουν από το Τμήμα.I. Με άλλα λόγια, η τεχνολογική καινοτομία λαμβάνει χώρα πρωταρχικά και, για μακρές ιστορικές περιόδους, αποκλειστικά σχεδόν στο Τμήμα I. Αυτή είναι μία αστήρικτη υπόθεση. Όπως επισημαίνουν επίσης οι Brenner & Glick 1991:62), το προ-Φορντιστικό σχήμα του Aglietta περιγράφει μία εξαιρετικά περίεργη οικονομία στην οποία οι καπιταλιστές παράγουν μηχανές για άλλους καπιταλιστές με μικρή ή ανύπαρκτη διέξοδο σε καταναλωτικά αγαθά. Ουσιαστικά δηλαδή μία οικονομία αποτελούμενη ολοκληρωτικά από το Τμήμα I, στην οποία οι καπιταλιστές μεταφορικά τρώνε ο ένας τις μηχανές του άλλου. Επιπλέον, οι καπιταλιστές του Τμήματος ΙΙ – παράλογα και φυσικά εμπειρικά αναπόδεικτα – αυτοπεριορίζονται από το να εισαγάγουν μειώνουσες το κόστος καινοτομίες. Οι Brenner & Glick (1991:72-3) δείχνουν ότι η βάση της αμερικανικής εκβιομηχάνισης ήταν η ικανότητα του τομέα κεφαλαιακών αγαθών να λύνει μία σειρά περίπου παραπλήσιων προβλημάτων που προέκυπταν σε ένα ευρύ φάσμα βιομηχανιών καταναλωτικών αγαθών. Συνεπώς η τεχνολογική καινοτομία στο Τμήμα I έλαβε χώρα κυρίως για να διευκολύνει την παραγωγή των βιομηχανιών καταναλωτικών αγαθών* και αυτό μάλιστα πολύ πριν την υποτιθέμενη έλευση του Φορντισμού. Εξάλλου εάν το όλο πρόβλημα συζητηθεί (εσφαλμένα) στο πλαίσιο ενός σχήματος αναπαραγωγής – όπως κάνει ο Aglietta – τότε πως μπορεί να επιτευχθεί ένα γενικό μέσο ποσοστό κέρδους που να διασφαλίζει σχέσεις ισορροπίας;

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Aglietta, M. (1979). A Theory of Capitalist Regulation. London: New Left Books.

Boyer, R. (1989). The eighties: the search for alternatives to Fordism, CEPREMAP 8909.

Boyer, R. (1990). The Regulation School, New York: Columbia University Press.

Brenner, R., & Glick, M. (1991). The Regulation Approach: Theory and History, New Left

Review 188.

De Vroey, M. (1984). A Regulation Approach interpretation of the contemporary crisis,

Capital & Class 23.

Dumenil, G., & Levy, D. (1988). What can we learn from a century of history of the U.S.

economy, paper presented at the Barcelona Conference on Regulation, 1988.

Dumenil, G. & Levy, D. (1993), The Economics of the Profit Rate. Aldershot: Edward Elgar.

Dumenil, G., & Levy, D. (1999). The Regulation School in the light of one century of the

U.S. economy. CEPREMAP/ Larea-Cedra.

Lipietz, A. (1984a). Imperialism or the beast of the apocalypse, Capital and Class 22.

Lipietz, A. (1984b). La mondialisation de la crise generale du Fordisme, Les Temps

Modernes 459.

Lipietz, A. (1985). The Enchanted World. London: Verso.

Marx, K. (1968). Wages, Price and Profit. In K. Marx, Selected Works in One Volume.

London: Lawrence & Wishart.

Marx, K. (1982). Capital, Vol.I, London: Penguin.

Mavroudeas, S. (1992). Relations between the Two Departments of Production and the

Problem of the So-called ‘Motive Impulses. Spoudai 42:2.

Rosdolsky, R. (1977). The Making of Marx’s ‘Capital’. London: Pluto.